laatste wijziging: 14-07-2023

17 Beevor – 2de wereldoorlog

 Auteur: Beevor, Antony
   Boek: De tweede wereldoorlog - 1914 1918  927 blz
Gelezen: 2023
   Voor: mezelf

 

 

 

Een bibliografie is te vinden op www.antonybeevor.com

 

 

.Inleiding

.

1: Het uitbreken van de oorlog

p.11 Zhukovs oproep naar Moskou: Otto Preston Chaney, Zhukov, Norman, Okla., 1971, pp. 625 `Voor jou heb ik dit verzoek’: geciteerd Ella Zhukova, `Interesy ottsa’, in IG Alek sandrov (red.) , Marshal Zhukov: Polkovodets i chelovek, 2 delen, Moskou, 1988, vol. ik p. 38 ‘middelmatig, gezichtsloos, intellectueel dom’: Dimitri Volkogonov, in Harold Shukman (red.), Stalin’s Generals, Londen, 1993, p. 313 `de grootste zak stront in het leger’: geciteerd Robert Edwards, White Death: Russia’s War on Finland, 1939-1940, Londen, 2006, p. 96 p.12 Voor de ontwikkeling en het verloop van het groeiende conflict, zie Alvin D. Coox, Nomonhan: Japan against Russia, 1939, 2 delen, Stanford, 1985; en Katsu H. Young, `The Nomonhan Incident: Imperial Japan and the Soviet Union’, in Monumenta Nipponica, vol. 22, nr. 1/2, 1967, pp. 82102 `veldinitiatief’: Mark R. Peattie, `The Dragon’s Seed’, in Mark Peattie, Edward Drea en Hans van de Ven, The Battle for China: Essays on the Military Geschiedenis van de Chinees-Japanse oorlog van 1937-1945, Stanford, 2011, p. 55 p.13 Zhukov’s bedrog: Chaney, Zhukov, pp. 6970 p.14 Zie voor gedetailleerde verslagen van de strijd Edward J. Drea, Nomonhan: Japanese Soviet Tactical Combat, 1939, Fort Leavenworth, 1981; Coox, Nomonhan: Japan tegen Rusland; en Georgii Zhukov, maarschalk Zhukov: Kakim my yego pomnim, Moskou, 1988 `vanwege onze besluiteloosheid’: geciteerd Chaney, Zhukov, p. 73

 

790

p.14 Slachtoffers van het Rode Leger bij Khalkhin Gol: GF Krivosheev, Sovjet-slachtoffers en gevechtsverliezen in de twintigste eeuw (Londen, 1997), p. 53 p.15 `Joodse democratie’: GSWW, vol. ik p. 685 p.16 `ondeugend’: David Dilks (red.), The Diaries of Sir Alexander Cadogan, Londen, 1971, p. 175 p.17 `met de Duitsers’: geciteerd Terry Charman, Outbreak 1939: The World Goes to War, Londen, 2009, p. 46 `Er is geen probleem’: Raymond James Sontag en James Stuart Beddie (eds), Nazi-Sovjet Relations, 1939-1941, New York, 1948, p. 38 ‘Zuiver het ministerie’: geciteerd Simon Sebag Montefiore, Stalin: The Court of the Red Tsar, Londen, 2003, p. 269 p.18 `zeer zelfverzekerd’: JJG, 17.8.39 Grossadmiral Raeder’s orders: GSWW, vol. ii, p. 153 p.19 `Ik heb ze!’: Albert Speer, geciteerd Gitta Sereny, Albert Speer: His Battle with Truth, Londen, 1995, p. 207 `Duitsers in cafés’: JJG, 21/08/39 `de eerste indruk in Berlijn’: FRNH, p. 9 `de korporaal’: ibid., p. 10 `We hadden alles verplaatst’: JJG, 25.8.39 p.21 `hebben een lang document opgesteld’: FRNH, p. 17 ‘Grootmoeder dood!’: Overy, 1939, p. 68

2: `De massale vernietiging van Polen’

p.22 `De grootschalige vernietiging van Polen’: Hitler, 22/08/39, DGFP, serie D, vol. vii, nr. 193 `Het donkere bos’: BA MA, RH39/618, geciteerd Jochen Böhler, prelude to the war of annihilation. De Wehrmacht in Polen, 1939, Frankfurt am Main, 2006, p. 52 Arrestaties in Danzig: Overy, 1939, pp. 6970 Danzig Anatomisch Medisch Instituut en Stutthof: GARF 9401/2/96 en RGVA 32904/1/19 Duitse leger drie miljoen man: GSWW, vol. ii, p. 90 p.24 `the bulk of its forces’: SHD DAT, geciteerd Claude Quétel, L’Impardonnable Défaite, Parijs, 2010, p. 196 francs-tireurs en sabotage: BA MA RH37/1381; RH26 208/5, geciteerd Böhler, Prelude to the War of Destruction, p. 40 ‘vriendelijk tegen de bolsjewieken’: NA II RG 242, T 79, R.131, 595 ‘snel en meedogenloos’: GSWW, vol. ii, p. 82 Hitler naar Reichstag: 1/9/39, Domarus, vol. ii, p. 1307 p.25 `Het eigenlijke woord’: Anatole de Monzie, Ci-devant, Parijs, 1941, geciteerd Quétel, L’Impardonnable Défaite, p. 204 `domme en koppige houding’: Georges Bonnet, Dans la tourmente: 1938-1948, Parijs, 1971, geciteerd Quétel, L’Impardonnable Défaite, p. 195 p.27 ‘Wat nu?’: Paul Schmidt, Hitler’s Interpreter, New York, 1950, pp. 218 `Nearly every town’: Mass Observation, geciteerd Daniel Swift, Bomber County, Londen, 2010, p. 118

 

 

791

p.28 p.29

p.30

p.31 p.32 p.33

p.34

p.35

p.36

p.37 p.38

The transformation of London: Molly Panter Downes, London War Notes, 1939-1945, London, 1971, pp. 36 Loss of Athenia: Overy, 1939, pp. 1078 `It’s to present us’: Général P. de Villelume, Journal d’une défaite: caoût 1939juin 1940, Parijs, 1976, geciteerd Quétel, L’Impardonnable Défaite, p. 211 Doden van 1.000 Duitsers in Bydgoszcz: GSWW, vol. ii, p. 138 300 doden na een opstand: Richard J. Evans, The Third Reich at War: How the Nazis Led Germany from Conquest to Disaster, Londen, 2008, p. 8 `verschrikkelijk vies en erg achterlijk’: brief 17.9.39, BfZ SS 28774, geciteerd Böhler, Aufschlag zum Vernichtungskrieg, p. 43; zie ook BA MA RH37/5024; RH53 18/152; RH37/5024 `ontwijkende ogen’: citeerde Klaus Latzel, Duitse soldaten van de nationaal-socialistische oorlog? Oorlogservaring Oorlogservaring 19391945, Paderborn, 1998, p. 153 `innemend vriendelijk’: BA MA RH41/1012 (`kattenvriendelijk’) `namen respectvol hun hoed af’: BA MA RH37/6891, p. 11 (`respectvol hun hoed getrokken’) Aanvaller: BA MA RH28 1/255 `Iedereen’: BA MA RH53 18/17 Onregelmatige psychose: BA MA RH26 4/3, geciteerd Böhler, Prelude to the War of Destruction, p. 109 16.000 burgers geëxecuteerd: Böhler, Aufschlag zum Vernichtungskrieg, pp. 241 2 65.000 doden, en bloedbaden bij Mniszek en Karlshof: Evans, The Third Reich at War, pp. 1415 Potato War: TBJG, part I, vol. VII, p. 92 `Mijn Pamph’: Panter Downes, London War Notes, p. 19 Polen in Roemenië: Adam Zamoyski, The Forgotten Few: The Polish Air Force in the Second World War, Londen, 1995, pp. 3543 `De vijand kwam altijd’: KS Karol, `A Polish Cadet in Inaction’, in zijn Between Two Worlds: The Life of a Young Pole in Russia, New York, 1987, geciteerd Jon E. Lewis, Eyewitness World War II, Philadelphia, 2008, pp. 367 25.000 `ongewenste’: VN Zemskov, `Prinuditelnye Migratsii iz Pribaltiki v 19401950 kh godakh’, Otechestvennyy Arkhiv, nr. 1, 1993, p. 4, geciteerd Geoffrey Roberts, Stalin’s Wars: From World War to Cold War, 1939-1953, New Haven, 2006, p. 45 Poolse en Duitse slachtoffercijfers: GSWW, vol. ii, p. 124; Sovjet-slachtoffers, Krivosheev, Sovjet-slachtoffers en gevechtsverliezen, p. 59 `heren. Je hebt het gezien’: Joseph W. Grigg, ‘Polen: Binnen gevallen Warschau’, United Press, 6/10/39 ‘goedkope slaven’: Franz Halder, kolonel-generaal Halder: Oorlogsdagboek. Dagelijkse verslagen van de chef van de generale staf van het leger, 1939-1942, 3 delen, Stuttgart, 19624, vol. i: Van de Poolse veldtocht tot het einde van het westerse offensief, p. 107 `van bitterheid over wreedheden’: GSWW, vol. ix/1, p. 811 `We hebben gezien’: 12.10.39, BA MA RH41/1177, geciteerd Böhler, Prelude to the War of Destruction, p. 7 `Je kunt geen oorlog voeren’: GSWW, vol. ix/1, p. 811 `een ontruiming’: Halder, Oorlogsdagboek, vol. ik p. 79, geciteerd Evans, The Third Reich at War, p. 16 Order 00485 en anti-Pools beleid: zie Timothy Snyder, Bloodlands: Europe between Hitler and Stalin (Londen, 2010), pp. 89104

 

792

`Zeer goed!’: Leonid Naumov, Stalin i NKVD, Moskou, 2007, pp. 299300, geciteerd ibid., p. 96 p.39 `You are Polish elite’: Wesley Adamczyk, When God Looked the Other Way: An Odyssey of War, Exile and Redemption, Chicago, 2006, pp. 267, geciteerd Mat thew Kelly, Finding Poland, Londen, 2010, P. 62. ‘Eens een Pool, altijd een koelak’: geciteerd Snyder, Bloodlands, p. 86 Naaimachines: Kelly, Polen vinden, p. 63. Zie ook verslagen in Association of the Families of the Borderland Settlers, Stalin’s Ethnic Cleansing in Eastern Poland: Tales of the Deported, 19401946 (Londen, 2000).

3: Van nepoorlog tot Blitzkrieg

p.40 `een vreemde, somnambulistische kwaliteit’: Panter Downes, London War Notes, p. 21 London in the blackout: Charman, Outbreak 1939, pp. 3223 HMS Triton: SWWEC, Everyone’s War, nr. 20, Winter 2009, p. 60 p.41 `de geest van Zossen’: geciteerd Tooze, The Wages of Destruction, p. 330 Sovjeteisen aan Finland: GSWW, vol. ii, p. 12 p.44 `For four miles’: Virginia Cowles, Sunday Times, 4.2.40 `How Strange were these’: Geoffrey Cox, Countdown to War: A Personal Memoir of Europe, 1938-1940, Londen, 1988, pp. 1767 p. 45 `Samengevat in een kalme Brit’: Panter Downes, London War Notes, p. 25 p.47 Nazi-euthanasieprogramma: Weinberg, A World at Arms, pp. 967, en Evans, The Third Reich at War, pp. 75105 p.48 Sovjet-slachtoffers in Finland: Krivosheev, Sovjet-slachtoffers en gevechtsverliezen, p. 58 Deportaties van Polen en Poolse Joden in 1940: Snyder, Bloodlands, pp. 1401 p.49 Tukhachevsky over het Franse leger: Pravda, 29.3.35 Reuters correspondent: Gordon Waterfield, What Happened to France, Londen, 1940, p. 16 p.50 `One can’t spend’: Georges Sadoul, Journal de guerre, Parijs, 1972, 12.12.39 `a question only’: Jean Paul Sartre, Les Carnets de la drôle de guerre (2 september 193920 juli 1940) , Parijs, 1983, p. 142 ‘Elke oefening werd overwogen’: Édouard Ruby, Sedan, terre d’épreuve, Parijs, 1948, geciteerd Alistair Horne, To Lose a Battle, Londen, 1969, p. 163 `inert zijn’: geciteerd Quétel, L’Impardonnable Défaite, p. 253 Bonnet’s neef: Cox, Countdown to War, p. 142 `een vrouw wiens’: ibid., p. 138 p.51 Poolse regering in ballingschap en ondergronds leger: GSWW, vol. ii, blz. 1412

4: De draak en de rijzende zon

p.52 `Sympathie met het volk’: Agnes Smedley, China Fights Back, Londen, 1938, p. 30; `boerenlijfeigenen’: ibid., p. 28 `In Shanghai’: Theodore H. White en Annalee Jacoby, Thunder out of China, New York, 1946, p. xiii `Geef! Geef!’: Smedley, China vecht terug, p. 31 p.55 `De communisten zijn een’: geciteerd Stephen Mackinnon, `The Defense of the Central Yangtze’, in Peattie, Drea en van de Ven, The Battle for China, p. 184

 

 

793

p.55 `dreiging aan onze achterkant’: geciteerd Edward J. Drea, `The Japanese Army on the Eve of War’, in Peattie, Drea en van de Ven, The Battle for China, p. 107 p.56 Marco Polo-brugincident: Yang Tianshi, `Chiang Kai shek en de veldslagen van Shanghai en Nanjing’, in Peattie, Drea en van de Ven, The Battle for China, p. 143 `Plotseling de oorlog’: Smedley, China Fights Back, p. 132 p.58 Generaal Chang Ching chong en Shanghai: Jung Chang en Jon Halliday, Mao: The Unknown Story, Londen, 2007, pp. 2456 Mislukt bombardement op de Izumo: Diana Lary, The Chinese People at War: Human Suffering and Social Transformation , 19371945, Cambridge, 2010, pp. 223 The Battle of Shanghai: zie Yang Tianshi, `Chiang Kai shek and the Battles of Shanghai and Nanjing’, in Peattie, Drea en van de Ven, The Battle for China, pp. 14554 p .59 mosterdgas en brandbommen: Hattori Satoshi, `Japanse operaties van juli tot december 1937′, in Peattie, Drea en van de Ven, The Battle for China, p. 176 16e Divisie: ibid., p. 179 ‘Naast massale executies’: Dr. Rosen aan het Duitse ministerie van Buitenlandse Zaken, 20.1.38, citeerde John Rabe, The Good German of Nanking: The Diaries of John Rabe, New York, 1998, p. 145. Het dagboek van Rabe, de lokale directeur van Siemens en de organisator van de internationale veiligheidszone, geeft het meest betrouwbare verslag van de wreedheden begaan in Nanking p.60 Voor voorbereiding van Japanse soldaten, zie Kawano Hitoshi, `Japanese Combat Morale’ , in Peattie, Drea en van de Ven, The Battle for China, pp. 3324 `below pigs’: Kondo Hajime, citeerde Laurence Rees, Their Darkest Hour: People Tested to the Extreme in WWII, Londen, 2007, p. 61 `Alle nieuwe rekruten’: Cpl Nakamura’s dagboek uit zijn lichaam genomen door New Fourth Army, geciteerd Agnes Smedley, Battle Hymn of China, Londen, 1944, p. 186 p.61 `Mijn emotie moet verlamd zijn geweest’: Shimada Toshio, geciteerd Kawano, `Japanese Combat Morale’, in Peattie, Drea en van de Ven, The Battle for China, p. 341 `Ik ben totaal in de war’: Rabe, The Good German of Nanking, 22.1.38, p. 148; `Je kunt niet ademen’: ibid., p. 172 `voor gebruik door’: Smedley, China Fights Back, pp. 227 en 230 2.000 vrouwen uit Soochow: Lary, The Chinese People at War, p. 25 Bataljonscommandant 37th Division: Kawano, `Japanese Combat Morale’, in Peattie, Drea en van de Ven, The Battle for China, p. 351 Over ’troostmeisjes’ en verkrachting, zie Yuki Tanaka, Hidden Horrors: Japanese War Crimes in World War II, Oxford, 1996, pp. 947 p.62 ‘a building in which’: Smedley, Battle Hymn of China , P. 206 p.63 Voor Wuhan en Taierchuang, zie Tobe Ryo ¨ichi, `The Japanese Eleventh Army in Central China, 19381941′, in Peattie, Drea en van de Ven, The Battle for China, pp. 2089 `use water as a substitute ‘: geciteerd Lary, The Chinese People at War, p. 61 p.64 Rode Legerpiloten in China: John W. Garver, Chinees-Sovjetrelaties, 1937 1945: The Diplomacy of Chinese Nationalism, Oxford, 1988, pp. 401; en Hagiwara Mitsuru, ‘Japanse luchtcampagnes in China’, in Peattie, Drea en van de Ven, The Battle for China, pp. 2456

 

794

p.65 Plenum van het Centraal Comité, september-oktober 1938: zie Chang en Halliday, Mao, p. 2604 `Ze hebben ze aan elkaar geknoopt’: Smedley, China Fights Back, p. 156 p.66 `We grepen het dorp’: dagboek ingenomen door New Fourth Army, geciteerd Smedley, Battle Hymn of China, pp. 1856 Nationalistische en communistische botsingen in 1939: Garver, Chinees-Sovjetrelaties, pp. 812 p.69 ` de criminele verrader’: van de Ven, Oorlog en nationalisme in China, p. 237

5: Noorwegen en Denemarken

p.70 De munitiecrisis: zie Tooze, The Wages of Destruction, pp. 32857 `zonder rekening te houden met de toekomst’: Göring aan Generalmajor Thomas, 30.1.40, geciteerd ibid., p. 357 p.73 Luftwaffe brengt twee Duitse torpedobootjagers tot zinken: GSWW, vol. ii, pp. 1701 p.75 `vreedzame bezetting’: ibid., p. 212 p.76 Hitler en Manstein: zie Karl Heinz Frieser, The Blitzkrieg Legend: The 1940 Campaign in the West, Annapolis, Md, pp. 7981 p.77 `the zenuwloze filosoof’: Horne, To Lose a Battle, p. 155 p.78 `grootste overwinning’: GSWW, vol. ii, p. 280

6: Aanval in het Westen

p.79 Belgische soldaten die viooltjes planten: Cox, Countdown to War, pp. 1945 Parijs begin mei: zie Horne, To Lose a Battle, pp. 1712 p.80 `Het begin van de strijd’: Nicolaus von Below, Als Hitlers Adjutant, 1937-1945, Mainz, 1980, p. 228 p.81 Deuxième Bureau en `hoofdas’: Horne, To Lose a Battle, p. 169 Huntziger: zie ibid., p. 165; en voor Corap, zie Julian Jackson, The Fall of France: The Nazi Invasion of 1940 (Oxford, 2003), p. 35 p.84 Duitsers overtreden Franse codes: Frieser, The Blitzkrieg Legend, p. 87 p.85 `de Franse zorgeloosheid’: Zamoyski, The Forgotten Few, p. 51 Vliegtuig vernietigd: James Holland, The Battle of Britain, London, 2010, pp. 678 p.86 `permit to enter Belgium’: Robin McNish, Iron Division: The History of the 3rd Division, London, 2000, p. 77 Vertraagde start van Franse formaties: GSWW, vol. ii, p. 283 `De Belgen stonden te juichen’: Cox, Countdown to War, p. 203 p.88 `Ze liepen, ze reden’: ibid., p. 213 `Despair in Berlin’: geciteerd Horne, To Lose a Battle, p. 209 p.89 `Nauwelijks de eerste boten gehad’: Hans von Luck, Panzer Commander, Londen, 1989, p. 38 p.91 `De sfeer was die van een gezin’: André Beaufre, The Fall of France, Londen, 1967, p. 183 p.93 `Mijn Führer, ik feliciteer u’: geciteerd Lev Kopelev, Ease my Sorrows, New York, 1983, pp. 1989 p.94 `the ruins of’: Alexander Stahlberg, Bounden Duty, Londen, 1990, p. 132 `Marcheren, marcheren’: Riedel, 20.5.40, BfZ SS

 

 

795

p.95 p.96 p.97

p.98

Duits tekort aan munitie en behoefte aan meer tijd: Frieser, The Blitzkrieg Legend, pp. 213 `beetje hysterisch’: geciteerd Horne, To Lose a Battle, p. 331 `The road to Paris is open’: Roland de Margerie, Journal, 1939-1940, Paris, 2010, pp. 1801 `Zoals u ongetwijfeld weet’: TNA PREM 3/468/201 `If members of the present’: ibid . `De wind in draaikolken’: Margerie, Journal, p. 181 ‘Volslagen neerslachtigheid’: Winston S. Churchill, The Second World War, 6 delen, Londen, 194853, vol. ii: Hun beste uur, p. 42 `avec stupeur’: ibid., p. 192 `Ze zijn de meest zielige aanblik’: Veldmaarschalk Lord Alanbrooke, War Diaries, 1939-1945, Londen, 2001, p. 67

7: De val van Frankrijk

p.99 Kleist en Guderian in Saint Quentin: GSWW, vol. ii, p. 287 `Kolonel Motors’: Margerie, Journal, p. 12 p.100 `Ga door, de Gaulle!’: Charles de Gaulle, Mémoires de guerre, 3 delen, Parijs, 1954 9, vol. i: L’Appel, 1940-1942, p. 30 p.101 André Maurois: Margerie, Journal, p. 201 `Ik denk dat ik er wel doorheen kom’: geciteerd Martin Gilbert, Finest Hour: Winston S. Churchill, 194041, Londen, 1983, p. 358 Cripps in Moskou: zie Gabriel Gorodetsky, Grand Delusion: Stalin and the German Invasion of Russia, New Haven and London, 1999, pp. 1922 p.103 Voor de tegenaanval van Arras, zie Hugh Sebag Montefiore, Dunkirk: Fight to the Last Man, London, 2007, pp. 14255 p.104 `The face of war is dreadful’: Verkocht. Hans B., 7.kl.Kw.Kol.f.Betr.St./Inf.Div. Kol.269, BfZ SS `Door de wegen, verbrijzeld’: Gefr. Ludwig D., Rgts.Stab/Art.Rgt.69, dinsdag 21.5.40, BfZ SS `Er zijn er veel, veel’: Gefr. Konrad F ., 5.Kp./Inf.Rgt.43, 1.Inf.Div., woensdag 22.5.40, BfZ SS p.105 Slachtingen van koloniale troepen: Christophe Dutrône, Ils se sont battus: mei 1940, Parijs, 2010, blz. 150 `ter wille van de geallieerde solidariteit’: TNA WO 106/1693 en 1750, geciteerd Sebag Montefiore, Duinkerken, p. 228 p.106 `Alleen een wonder kan Frankrijk redden’: Paul Addison en Jeremy Crang (eds), Listening to Britain, Londen, 2010, 22.5.40, p. 19 ‘Hoe witter de kraag, hoe minder zekerheid’: ibid., p. 39 `bewijs voor ons’: ibid., p. 31 `Niets dan een wonder’: Alanbrooke, War Diaries, p. 67 Panzer Corps Kleist verliezen: BA MA, W 6965a en Wi/1F5.366, geciteerd GSWW, vol. ii, p. 290 p.107 Gebrek aan Duits motortransport: Frieser, The Blitzkrieg Legend, p. 29 `overheersende overweging’: TNA WO 106/1750, geciteerd Sebag Montefiore, Dunkirk, p. 250

 

796

p.107 `crimineel gebrek aan voorzichtigheid’: J. Paul Boncour, Entre deux guerres, vol. iii, Parijs, 1946, geciteerd Quétel, L’Impardonnable Défaite, p. 303 p.108 `Deze keer verklaar ik de oorlog’: geciteerd GSWW, vol. iii, p. 62 Bismarcks commentaar op Italië: geciteerd John Lukacs, Five Days in London: May 1940, New Haven, 1999 `thunderclaps mixed’: Riedel, 26.5.40, BfZ SS `British Strategy in a Certain Eventuality’: TNA CAB 667 p.109 `om proportioneel te verminderen’: Margerie, Journal, p. 239 `We moeten niet verstrikt raken’: TNA CAB 65/13 `terugvallen op de kust’: TNA WO 106/1750 p.110 1st Armoured Division: zie Sebag Montefiore, Dunkirk, pp. 2723 `Zelfs als we werden verslagen’ : TNA CAB 65/13/161, geciteerd Gilbert, Finest Hour, p. 412 p.111 `Eindelijk hebben we een zondebok!’: Leca citeerde Margerie, Journal, p. 253 `Dat zouden we allemaal moeten vinden’: TNA CAB 65/13 `slavenstaat’: ibid. p.112 `als een zwerm enorme helse meeuwen’: luitenant PD Elliman, 1st HAA Regiment, geciteerd Sebag Montefiore, Duinkerken, p. 387 p.113 Britse en Franse spanningen bij Duinkerken: zie ibid., pp. 40411 p.114 Geallieerde troepen vertrekken vanuit de haven en stranden van Duinkerken: GSWW, vol. ii, blz. 293 en 295; Sebag Montefiore, Duinkerken, pp. 5401, 6289 `de Sikorski-toeristen’: SHD DAT 1 K 543 1 `bijna te goed’, en geruchten: Addison en Crang, Listening to Britain, pp. 71, 53 p.116 Frans en Italiaans Verliezen in de Alpen: GSWW, vol. iii, p. 247 `opgezwollen van vermoeidheid’: Cox, Countdown to War, p. 236 ‘Arme relaties bij een begrafenisreceptie’: Edward Spears, Assignment to Catastrophe, vol. ii: De val van Frankrijk, Londen, 1954, p. 138 `Dat zou de vernietiging van het land zijn!’: geciteerd Quétel, L’Impardonnable Défaite, p. 330 p.117 `die geweigerd hebben’: geciteerd Paul Baudouin, Private Diaries: March 1940 January 1941, London, 1948, in Jackson, The Fall of France, 2003, p. 135 `Dit land was verrot’: Spears, Assignment to Catastrophe, vol. ii, p. 171 Surrender of Paris: Charles Glass, Americans in Paris: Life and Death under Nazi Occupation, 1940-1944, Londen, 2009, pp. 365 Weygands spijt: Alanbrooke, War Diaries, p. 80 p.119 `het was onmogelijk’: ibid., p. 81 `Wij waren de eersten die binnenkwamen’: Verkocht. Paul Lehmann, Inf.Div.62, 28.6.40, BfZ SS p.120 Evacuatie en zinken van Lancastria: Sebag Montefiore, Duinkerken, pp. 48695

8: Operatie Sealion en de Battle of Britain

p.122 `De schande is nu’: TBJG, deel I, vol. viii, p. 186 p.123 `voor het voortzetten van de oorlog tegen Groot-Brittannië’: BA MA RM 7/255, geciteerd GSWW, vol. iii, p. 131 `Als Groot-Brittannië niet gedwongen wordt’: geciteerd Quétel, L’Impardonnable Défaite, p. 384

 

 

797

p.123 `meest glorieuze overwinning aller tijden’; Domarus, vol. ii, p. 1533, geciteerd Kershaw, Hitler, 1936-1945: Nemesis, p. 299 `Je wordt beschuldigd van één’: geciteerd Colin Smith, England’s Last War against France, Londen, 2009, p. 62 p.124 `de bevelen van de regering van Zijne Majesteit’: TNA ADM 399/192 p.125 `gelijk aan een oorlogsverklaring’: TNA ADM 199/391 p.126 Hitler’s terugkeer naar Berlijn: Kershaw, Hitler, 19361945: Nemesis , blz. 3001; en Roger Moorhouse, Berlin at War: Life and Death in Hitler’s Capital, 1939 1945, Londen, 2010, pp. 613 `juichende duizenden die schreeuwden’: New York Times, 7 juli 1940 `Studie Nordwest’: afgerond 13.12.40, BA MA RM 7/894, geciteerd GSWW, vol. ix/1, p. 525, nr. 11 p.127 `Special Search List’, of `Sonderfahhrungsliste’: Walter Schellenberg, Invasion 1940: The Nazi Invasion Plan for Britain, Londen, 2000 `appeal to reason’: Domarus, vol. ii, p. 1558 p.129 `Nu is er veel’: Verkocht. Paul Lehmann, Inf.Div.62, 28.6.40, BfZ SS Dowding: geciteerd Max Hastings, Finest Years: Churchill as Warlord, 194045, Londen, 2009, p. 67 Voor Poolse vliegeniers in Groot-Brittannië, zie Zamoyski, The Forgotten Few p.130 `With Russia smashed’: geciteerd Halder, Kriegstagebuch, vol. ii: Van de geplande landing in Engeland tot het begin van de oostelijke veldtocht, p. 49 p.131 `de eerste soldaat van het Reich’: BA MA RH 19I/50, geciteerd GSWW, vol. ix/1, p. 529 `kinderspel’: Albert Speer, herinneringen, Frankfurt am Main, 1969, p. 188, geciteerd Kershaw, Hitler, 1936-1945: Nemesis, p. 305 `zijn grondondersteuningsorganisatie’: BAMA RL 2/v. 3021, geciteerd GSWW, vol. ii, p. 378 `dear fighter boys’: Patrick Bishop, Fighter Boys, Londen, 2003, p. 239 p.133 Fighter squadron-routine: ibid.; Holland, De slag om Engeland; Larry Voor het overige, Fly for your Life, Londen, 1956 p.134 `People with pitchforks’: geciteerd Zamoyski, The Forgotten Few, p. 84 ‘een woeste, primitieve verheerlijking’: geciteerd Bishop, Fighter Boys, p. 204 Poolse piloten en uitgeholde Duitsers: Zamoyski, The Forgotten Few, p. 71 p.137 Verliezen augustus en september: GSWW, vol. ii, p. 388; Verliezen in oktober: ibid., p. 403 p.138 `You say that England’: VN Pavlov, `Avtobiograficheski Zametki’, in Novaya i noveishaya istoriya, Moskou, 2000, p. 105 `prolonged banshee howlings’: geciteerd Panter Downes, London War Notes, pp. 978; `De sirenes gaan af’: ibid. ‘Erger dan de verveling’: Peter Quennell, The Wanton Chase, Londen, 1980, p. 15 p.139 `De mening overheerst nu’: Ernst von Weizsäcker, The Weizsäcker Papers, 1933 1950, Berlijn, 1974, p. 225

9: Weerkaatsingen

p.140 Zie voor de Ichang-operatie Tobe Ryo ¨ichi, `The Japanese Eleventh Army in Central China, 1938-1941′, in Peattie, Drea en van de Ven, The Battle for China, pp. 20729

 

798

p.140 ‘Hoe zit het met de gewonden?’: Smedley, Battle Hymn of China, pp. 3434 p.141 ‘China, zeiden ze, kon niet vechten’: ibid., p. 348 62.000 Japanse soldaten gedood in China: Kershaw, Fateful Choices, p. 99 `Honderd regimenten’ campagne: Garver, ChineseSoviet Relations, pp. 1401 p.142 `parallel oorlog’: GSWW, vol. iii, p. 2 Italiaanse strijdkrachten in 1940: ibid., p. 68 `als een circusclown’: Weizsäcker, The Weizsäcker Papers, p. 206 p.144 Franco en Hitler in Hendaye: Stanley G. Payne, Franco en Hitler, New Haven, 2008, pp. 904; en Javier Tusell, Franco, España y la II Guerra Mundial: Entre el Eje y la Neutralidad, Madrid, 1995, pp. 83201 `alianza espiritual’: Tusell, Franco, España y la II Guerra Mundial, p. 159 p.145 `De Führer ziet de waarde’: KTB OKW, vol. ik, 15.11.40, p. 177 ‘als een Jood’: ibid., p. 144 (`Como un judío que quiere traffic con las más sagra das posesiones’) `Jesuit zwijn’: Halder, War Diary, vol. ik p. 670 `territoriaal en materieel’: GSWW, vol. iii, p. 194 p.146 ‘Voorlopig alles accepteren’: The Times, 2.7.40 ‘lady friend’: Dudley Clarke, The Eleventh at War, Londen, 1952, p. 95; en Michael Carver, Out of Step, Londen, 1989, pp. 545 `uitgemaakte zaak’: Count Galeazzo Ciano, Ciano’s Diplomatic Papers, Londen, 1948, p. 273 p.148 `Hitler blijft me confronteren’: ibid., 12.10.40, p. 297 p.149 macaronides: Mark Mazower, Inside Hitler’s Greece: The Experience of Occupation, 194144, New Haven, 1993 Grieken in Egypte: Artemis Cooper, Cairo in the War, 1939-1945, Londen, 1989, p. 59 p.150 Italiaanse slachtoffers in Griekenland en Albanië: GSWW, vol. iii, p. 448 `spinde als zes katten’: Churchill, The Second World War, vol. ii, p. 480

10: Hitlers Balkanoorlog

p.154 `duidelijk begrepen’: KTB OKW, vol. ik, 10.12.40, p. 222 p.156 ‘Nou, dat weet ik niet’: Sir Francis de Guingand, Generals at War, Londen, 1964, p. 33 p.158 `naar wraak snakken’: Schmidt, Hitler’s Interpreter, p. 223 p.159 `laatste bewijs’: Domarus, vol. ii, blz. 1726ff. Burgerslachtoffers in Belgrado: GSWW, vol. iii, p. 498 `Om 05.30 uur de aanval’: Gefr. G., Art.Rgt.119, 11. Pz.Div., BfZ SS 13/517A `Op de commandopost’: Richthofen KTB, 6.4.41, BA MA N671/ 2/7/9, p. 53 p.160 `Dat is oorlog!’: Richthofen KTB, 10.4.41, BA MA N671/2/7/9, p. 59 `verbazingwekkend nieuws’: Richthofen KTB, 9.4.41, BA MA N671/2/7/9, p. 58 `net als een plaatje’: majoor G. de Winton, geciteerd Antony Beevor, Crete: The Battle and the Resistance, Londen, 1990, p. 36 `Near Vevi’: OL 2042, TNA DEFE 3/891 `In net onder de vijf’: Gefr. G., Art.Rgt.119, 11.Pz.Div., 17.4.41, BfZ SS 13 517A `Did [ de Serviërs] misschien geloven’: Verkocht. Erich N., 8.Kp./SS Rgt.(mot.) DF, SS Div. Reich, 10.5.41, BfZ SS 11 707 E `bij maanlicht’: Beevor, Kreta, p. 38 2 miljoen drachmen en honger: Mazower, Inside Hitler’s Greece, p. xiii

 

 

799

p.162 `Dunkirk Miracle’: Richthofen KTB, 10.4.41, BA MA N671/2/7/9, p. 60 `Als ik de vijand zag’: geciteerd GSWW, vol. ix/1, p. 536 `zodat onze kinderen’: Hauptmann Friedrich M., 73.Inf.Div., BfZ SS 20 305 p.163 Voor het debat over de vertraging naar Barbarossa, zie Martin van Creveld, Hitler’s Strategy, 19401941: The Balkan Clue, Londen, 1973; Thessaloniki-symposium, mei 1991; GSWW, vol. iii, p. 525; Müller Hillebrand, `Improvisatie’, 78, MGFA P 030; Andreas Hillgruber, Hitlers Strategie, Frankfurt am Main, 1965, pp. 504ff.; en Andrew L. Zapantis, GreekSoviet Relations, 1917-1941, New York, 1983, blz. 498 ev p.165 `air landing of’: OL 2167, TNA DEFE 3/891 `five to six Thousand airborne’: TNA PREM 3/ 109 ‘invasie over zee’: Freyberg to Wavell, geciteerd Churchill, The Second World War, vol. iii: De Grote Alliantie, p. 243 p.166 `een strandlanding met tanks’: Freyberg, geciteerd John Connell, Wavell: Scholar and Soldier, Londen, 1964, p. 454 `Wij van onze kant’: geciteerd Ian Stewart, The Struggle for Crete, Oxford, 1955, p. 108 ‘Het zou een boete moeten zijn’: geciteerd Churchill, The Second World War, vol. iii, p. 241 p.167 `Ze zijn op tijd dood’: Woodhouse, geciteerd C. Hadjipateras en M. Fafalios, Kreta 1941, Athene, 1989, p. 13 p.170 `We versterken mislukking niet’: brigadegeneraal Ray Sandover, gesprek met de auteur, 12.10.90 `zeeaanval’: oorlogsdagboek van de Nieuw-Zeelandse divisie, geciteerd Stewart, The Struggle for Crete, p. 278 Destination of Light Ships Group: `Operation Crete’, BA MA RL 33/98 p.172 `Enemy still shooting’: Richthofen KTB, 28.5.41, BA MA N671/2/7/9, p. 115 Duitse verliezen: BA MA ZA 3/19 en RL2 III/95

11: Afrika en de Atlantische Oceaan

p.174 Hitlers afkeer van Generalleutnant von Funck: Gen der Artillerie Walter Warli mont, ETHINT 1 p.175 Falen om Benghazi te bombarderen: Adalbert von Taysen, Tobruk 1941: Der Kampf in Nordafrika, Freiburg, 1976, geciteerd Martin Kitchen, Rommel’s Desert War : Waging World War II in Noord-Afrika, 1941-1943, Cambridge, 2009, p. 54 `Arabo Morte’ etc.: Kitchen, Rommel’s Desert War, p. 17 p.177 `De hele dag racet hij’: Halder, War Diary, vol. ii, 23-04-41, p. 381, geciteerd ibid., p. 100 `misschien wel de enige man’: Halder, War Diary, vol. ii, 23-04-41, p. 385 `de kern van het probleem’: ibid., p. 412 p.178 `De oorlog wordt ooit’: Richthofen KTB, 19.5.41, BA MA N671/2/7/9, p. 100 p.179 `greatest tank battle’: Gefr. Wolfgang H., 15.Pz.Div., 21.6.41, BfZ SS 17 338 p.180 Over Roosevelt en Marshall, zie Andrew Roberts, Masters and Commanders: How Roosevelt, Churchill, Marshall en Alanbrooke wonnen de oorlog in het westen, Londen, 2008, pp. 2434 `een beslissende daad van’: Churchill aan FDR, geciteerd Winston Churchill, The Second World War, vol. ii, p. 498 p.181 `de meest smerige’: ibid., p. 503

 

800

p.181 Amerikaanse voorwaarden voor LendLease: Hastings, Finest Years, pp. 1714 Duitse reactie op LendLease: DGFP, Series D, vol. xii, nr. 146, 10.3.41, pp. 2589 Tweeëntwintig U-boten operationeel in februari 1941: GSWW, vol. ii, p. 343 Admiraal Scheer: ibid., p. 353

12: Barbarossa

p.186 Chiang Kai shek en Stalin: Garver, Chinees-Sovjetrelaties, pp. 11218 Minister van Buitenlandse Zaken Matsuoka dronken bij vertrek: Valentin M. Berezhkov, At Stalin’s Side, New York, 1994, p. 205 `We moeten altijd blijven’: Krebs-brief van 15.4.41, BA MA MSg1/107 p.187 Voor Backe and the Hunger Plan, zie Lizzie Collingham, The Taste of War: World War II and the Battle for Food, Londen, 2011, blz. 328; Tooze, The Wages of Destruction, pp. 1735, 47680 p.188 15 mei document: voor de beste analyse zie Chris Bellamy, Absolute War: Sovjet-Rusland in de Tweede Wereldoorlog, Londen, 2007, pp. 99121; ook Constantine Pleshakov, Stalin’s Folly: The Secret History of the German Invasion of Russia, juni 1941, Londen, 2005, pp. 7584; Bianka Pietrow Ennker (red.), Preventieve oorlog? De Duitse aanval op de Sovjet-Unie, Frankfurt am Main, 2000; en voor de complottheoretici, Viktor Suvorov, Icebreaker: Who Started the Second World War?, Londen, 1990; Heinz Magenheimer, Hitler’s War, Londen, 2002, pp. 5164. Het hele debat werd op 28 december 1997 onderzocht door de Russian Association of the Second World War Historici. (Information Bulletin, nr. 4, 1998) en zij kwamen terecht tot de conclusie dat het Rode Leger simpelweg niet in staat was om een offensief te lanceren. Ik ben hun voorzitter, professor OA Rzheshevsky, dankbaar voor het sturen van het woordelijke rapport. `Desinformatie heeft nu het ambassadeursniveau bereikt!’: Pravda, 22.6.89 p.189 Deportaties uit de Baltische staten: Christopher Andrew en Oleg Gordievsky, KGB: The Inside Story of its Foreign Operations from Lenin to Gorbachev, London, 1990, p. 203 `Dit is een uitroeiingsoorlog’: Halder, War Diary, vol. ii, pp. 3367 `Dortmund’, `Aldus het begin’: KTB OKW, vol. ik p. 417 p.190 `aan de vooravond van’: Verkocht. Paul B., Flak Sonderger Wrkst. Trein 13, 22.6.41, BfZ SS L 46 281 `Vanochtend vroeg’: Verkocht. Kurt U., 1.San.Kp.91, 6.Geb.Div., 21.6.41, BfZ SS `Mijn overtuiging is’: Fw. Herbert E., 2.Kp./Nachr.Abt.SS, SS Div .Reich, BfZ SS p.191 `negenendertig vliegtuiginvallen’: Maslennikov, RGVA 38652/1/58 `In de loop van de ochtend’: KTB OKW, vol. ik p. 417 p.193 `onstuimige streep’: Erich von Manstein, Lost Victories, Londen, 1982, p. 187 p.194 ‘Natuurlijk zal ik er zijn’: Schmidt, Hitler’s tolk, p. 233 `Voor het eerst sinds jaren’: geciteerd Richard Lourie, Sacharov: A Biography, Hanover, NH, 2002, p. 52 p.195 `Eindelijk, na een geslaagde aanval’: RGALI 1710/3/43 `De Rus is een’: Verkocht. Rudolf B., Stab/Nachsch.Btl.553, 27.7.41, BfZ SS NKVD moordpartijen op gevangenen: Anne Applebaum, Gulag: A History of the Soviet Camps, Londen, 2003, pp. 3778; en Poolse gevangenen, Snyder, Bloodlands, p. 194

 

 

801

p.195 `Lenin heeft onze staat gesticht’: geciteerd Richard Overy, Russia’s War, Londen, 1999, p. 78 p.196 `Het hele veld’: Aleksandr Tvardovsky, Dnevniki i pisma, 1941-1945, Moskou, 2005, p. 32 ‘Nadat Minsk begon te branden’: Vasily Grossman papers, RGALI 1710/3/43 p.197 ‘Voor de lijken’: RGVA 32904/1/81, p. 28, geciteerd Anna Reid, Leningrad: The Epic Siege of World War II, 1941-1944, New York, 2011, p. 43 p.198 `ontoereikend aan de vooravond van oorlog’: TsAMO 35/107559/5 p.364 `slechts 3.800 waren klaar om te vechten’: ibid. p.199 Evacuatie van het lichaam van Lenin: Ilya Zbarsky, Lenin’s Embalmers, Londen, 1998, pp. 11821 `waarschijnlijk geen overdrijving’: Halder, War Diary, vol. iii: De Russische veldtocht tot aan de mars naar Stalingrad, p. 38 p.200 `Er waren er ongeveer negenhonderd’: Grossman papers, RGALI 1710/3/43 `Aan het begin van de oorlog’: Halder, Kriegstagebuch, vol. iii, p. 506 p.201 `Of ze ergens rijden’, `de zwaar gehavende vijand zette zijn laffe opmars voort’: RGALI 1710/3/43 p.202 `At night, the sky’: Grossman papers, RGALI 1710/3/49 p .203 Ineenstorting van het 34e Sovjetleger en zelf toegebrachte verwondingen: RGASPI 558/11/49, p. 1, geciteerd Reid, Leningrad, pp. 656 Evacuatie van Tallinn: David M. Glantz, The Battle for Leningrad, 1941-1944, Lawrence, Kan., 2002, p. 46 Vluchtelingen beschreven door Vasily Chekrizov: Reid, Leningrad, p. 116 `Vind je het niet’: RGASPI 558/11/492, p. 27, geciteerd ibid., p. 106 p.204 `Maak het duidelijk aan alle troepen’: RGASPI 83/1/18, p. 18 `Er verscheen een Duits vliegtuig’: VCD, 21.8.41 `Mijn antwoord is’: 20.9.41, RGALI 1817/2/185 p.205 `Drommen burgers ontsnappen’: Gefr. Hans B., 269.Inf. Div., BfZ SS `Kolommen van dikke rook’: VCD, 4.9.41

13: Rassenoorlog

p.208 `Men ziet zelfs’: O’Gefr. Hanns W., 387.Inf.Div., 31.5.42, BfZ SS 45 842 Oekraïne hongersnood: zie Snyder, Bloodlands, p. 53 `Iedereen bewondert’: Grossman papers, RGALI 1710/3/49 p.209 `gras als vee’, `ze vielen op’: Verkocht. Josef Z., 3.Kp/Ldsschtz. Btl.619, 12.9.41, BfZ SS 20 355 D `De Russen kwamen aan’: Paul Roser getuigenis, IMT VI, p. 291, geciteerd Peter Padfield, Himmler, Reichsführer SS, Londen, 2001, p. 431 p.210 Partizanenvoorbereidingen: 2.9.41, Bellamy, Absolute War, pp. 2678 `time of iron’: Grossman papers, RGALI 1710/3/43 `the shoah by bullets’: Vasily Grossman, The Road, Londen, 2009 , P. 60 p.211 ‘Sommige gedachten over de behandeling’: Christopher Browning, ‘Nazi Resettlement Policy and the Search for a Solution to the Jewish Question, 1939-1941′, in zijn The Path to Genocide: Essays on Launching the Final Solution, Cambridge, 1992 , pp. 1617, geciteerd Mark Mazower, Dark Continent: Europe’s Twentieth Century (Londen, 1998), p. 170. Himmler en Madagaskar: Christopher R. Browning, The Origins of the Final Solution, Londen, 2004, pp. 819

 

802

`territoriale oplossing’: geciteerd Kershaw, The Nazi Dictatorship, p. 112 p.211 `Dit zal het beste gebeuren’: geciteerd ibid., p. 266 p.212 Voor de SS Einsatzgruppen, zie ibid., pp. 22443 `zelfreinigende inspanningen’, of zelfreinigende inspanningen: ibid., p. 228 `Joden in partij en staat’: ibid., p. 219 p.213 De ‘sardinemethode’: Raul Hilberg, The Destruction of the European Joden, New York, 1985, p. 146 `Een piloot van het derde luchtsquadron’: TsA FSB 14/4/326, pp. 2647 p.214 `mannen, vrouwen en kinderen’: Gefr. Hans R., Interview `De Duitsers in de Tweede Wereldoorlog’, SWF TV , 1985, geciteerd Robert Kershaw, War without Garlands, Londen, 2009, pp. 2856 `A girl a Jewish beauty’: RGALI 1710/3/49 `In my opinion’: TNA WO 208/4363 p.215 `They ‘zijn gewillig en kameraadschappelijk’: Gefr. Ludwig B., Nachsch.Btl.563, 27.7.42, BfZ SS 28 743 ‘de soldaten schreeuwden’: Grossman-papieren, RGALI 1710/1/123 ‘Mensen met kruipen’: Ida S. Belozovskaya, GARF 8114/1/965, pp. 6875 Zesde leger en Babi Yar: Hannes Heer (ed.), Vernichtungskrieg. Crimes of the Wehrmacht 1941 bis 1944, Hamburg, 1996 p.216 `On 28 September’: Ida S. Belozovskaya, GARF 8114/1/965, pp. 6875 `misvormde pasgeborenen’: Henry Friedlander, The Origins of Nazi Genocide: From Euthanasie tot de definitieve oplossing, Chapel Hill, 1995, p. 43. Friedlander is de belangrijkste bron voor het onderdeel over het euthanasieprogramma p.218 `Kijk naar de ogen’: geciteerd Hilberg, The Destruction of the European Joden, p. 137

14: De ‘Grote Alliantie’

p.219 `Ik zal er geen woord over zeggen’, `als Hitler de hel binnenviel’: toespraak van Winant en Churchill van 22.6.41, Valentin M. Berezhkov, History in the Making, Moskou, 1983, p. 123 `het zou fataal zijn’: TNA HW 1/6, C/6863, geciteerd David Stafford, Roosevelt en Churchill, Londen, 2000, p. 65 p.220 `a gift for treat’: Kenneth S. Davis, FDR: The War President, New York, 2000, p. 212 p.221 `al veel langer dan’: Berezhkov, History in the Making, p. 126 p.223 `Het land dat kon produceren’: geciteerd ibid., p. 141 p.224 Van 27 januari tot 20 augustus zijn tweeënvijftig Axis-schepen gezonken en achtendertig beschadigd: GSWW, vol. iii, p. 712 `Duits zwembad’: Wolf Heckmann, Rommel’s War in Africa, New York, 1981, p. 157 `Men moet de Italianen behandelen’: luitenant André F., 15.P.Div., 28.5.41, BfZ SS 37 007 p.226 `een kale vlakte’: Geoffrey Cox, A Tale of Two Battles, Londen , 1987, blz. 134 p.227 `de Führer is praktisch voorbereid’: BA MA RM 7/29 p.229 `Hij rinkelde glazen met Sikorski’: Ilya Ehrenburg, Men, Years Life, vol. v: De oorlog: 1941-1945, New York, 1964, p. 19

 

 

803

15: De slag om Moskou

p.230 `op het dak kijken’: geciteerd Lourie, Sacharov, p. 53 `De meeste milities’: Yuri Vladimirov, Voina soldata-zenitchika, 1941-1942, Moskou, 2009, p. 118 p.231 `Ik dacht dat ik de terugtocht had gezien’: Grossman-papieren, RGALI 1710/3/49 Duitse tanks die soldaten van het Rode Leger achtervolgen: Vladimir Voitsekhovich in Artem Drabkin (ed.), Svyashchennaya voina. Ya pomnyu, Moskou, 2010, p. 12 p.232 `paniekzaaier’: John Erickson, The Road to Stalingrad, Londen, 1975, p. 217 `De Russen zijn beesten’: Maj. Hans Sch., Stab/Pi.Btl.652, BfZ SS 33 691 `Veel gekke geruchten’: ibid. p.233 `Ik denk niemand’: Grossman papers, RGALI 1710/3/49 `Tolstoj’s graf’: ibid. p.235 `Ze gebruikten angst’: Vladimir Ogryzko, citaat Laurence Rees, Tweede Wereldoorlog achter gesloten deuren: Stalin, de nazi’s en het Westen, Londen, 2009, p. 112 Executie van bendebaas: Vladimir Voitsekhovich in Drabkin (red.), Svyashchennaya voina, p. 15 `onzin’: geciteerd Dmitri Volkogonov, Stalin: Triumph and Tragedy, Londen, 1991, p. 422 p.236 `Bazen van vele fabrieken’: Yefim Abelevich Golbraikh in Drabkin (ed.), Svyashchennaya voina, p. 79 p.237 `omsingeld door bendes’: geciteerd Lowrie, Sacharov, p. 55 `menselijke draaikolken’: ibid. `Wat gebeurde er in Kazan’: Ehrenburg, Men, Years Life, vol. v, p 17 `De Duitse indringers’: Alexander Werth, Rusland in oorlog, Londen, 1964, p. 246 `Ik heb de dossiers doorzocht’: ibid., p. 15 p.238 `vernietigen en tot as verbranden’: geciteerd Volkogonov, Stalin: Triumph and Tragedy, p. 456 `Stations waren gedekt’: Vladimirov, Voina soldata-zenitchika, p. 119 SS-motorrijder: Bellamy, Absolute War, p. 317 p.239 `vernietigerbataljons’: Vladimir Viktorovich Voitsekhovich in Drabkin (red.), Svyashchennaya voina, 2010 `het goede oude oorlogspaard’: Richthofen KTB, 10.4.41, BA MA N671/2/7/9, p. 59 ‘ongeveer halfnaakt wanneer’: geciteerd Charles Messenger, The Last Prussian: A Biography of Field Marshal Gerd von Rundstedt, 1875-1953, Londen, 1991, p. 61 p.240 Rantsoen ‘afhankelijke personen’, ‘smertnik’: Reid, Leningrad, pp. 1689 ‘Onze situatie met voedsel’: VCD, 28.10.41 p.241 ‘Onze korporaal Andronov’: ibid., 20.11.41 ‘Ik zag a Polutorka’: ibid., 8.12.41 `helemaal langs de oever’: ibid., 89.12.41 p.242 `Ik kan het je niet beschrijven’: Gefr. Hans Joachim C., 6.Kp/Infantry.Rgt.67 , 23.Inf. Afd., 4.12.41, BfZ SS p.244 `Ik weet niet wat er aan de hand is’: Obgefr. Herbert B., Nachschubkp.31, 6.12.41, BfZ SS `Moeten we ons terugtrekken?’: Oberschütze Helmut G., 8.12.41, BfZ SS `De vorst was uitzonderlijk streng’: Ehrenburg, Mannen, Jaren Leven, vol. v, p 35 p.245 Veel gewonden’: Oberschütze Helmut G., BfZ SS, N:Gil

 

804

‘Er is een enorm aantal’: Oberschütze Helmut G., BfZ SS p.246 ‘De Amerikanen in het Grand Hotel’: Ehrenburg, Men, Years Life, vol. v, p 18

16: Pearl Harbour

p.247 ‘Dit betekent oorlog’: Robert E. Sherwood, The White House Papers of Harry L. Hopkins, 2 delen, New York, 1948, vol. ik p. 430 `Ik denk dat ze hebben gehad’: DKR Crosswell, Beetle: The Life of General Walter Bedell Smith, Lexington, Ky, 2010, pp. 2278 Roosevelts beslissing over onderzoek naar atoomwapens: Kershaw, Fateful Choices, p. 7 p.248 `nationale hara kiri’: Joseph C. Grew, Ten Years in Japan, New York, 1944, p. 468, geciteerd ibid., p. 366 `In de eerste zes tot twaalf maanden’: Arthur Zich, The Rising Sun, Alexandria. Va, 1977, p. 19 p.249 ‘derde klasse natie’: Nobutaka Ike (ed.), Japan’s Decision for War: Records of the 1941 Policy Conferences, Stanford, 1967, pp. 20839, geciteerd Kershaw, Fateful Choices, p. 365 p.250 `Bedoel je te zeggen’: Zich, The Rising Sun, p. 51 p.251 `Een prachtige formatie’: Fuchida Mitsuo, `Pearl Harbor: The View from the Japanese Cockpit’, in Stanley M. Ulanoff (ed.), Bombs Away!, New York, 1971, geciteerd Lewis, Eyewitness World War II, pp. 2601 p.252 MacArthur’s commando in de Filippijnen: Philippine Islands, USACMH, Washington, DC, 1992, pp. 49 `Women clustered under’: Carlos P. Romula, USMC, geciteerd Lewis, Eyewitness World War II, p . 268 p.253 `dollararsenaal van het rijk’: geciteerd Peter Thompson, The Battle for Singapore, Londen, 2005, p. 16 p.256 `Vandaag allemaal’: TNA PREM 3/469/13 `Prince of Wales zag er magnifiek uit’: OD Gallagher, `The Loss of the Repulse and the Prince of Wales’, Daily Express, 12.12.41 p. 258 `Tegen de lente zijn we er klaar voor’: ibid., p. 35 p.259 `niet de minste kans’: geciteerd Philip Snow, The Fall of Hong Kong: Britain, China and the Japanese Occupation, New Haven and London, 2003, p. 41 23rd Army’s invasie van Hong Kong: zie ibid., pp. 537 p.261 `Er mag geen gedachte zijn’: ibid., pp. 667 `de eerste man die zich overgeeft’: ibid., p. 67 p.262 10.000 Chinese vrouwen uit Hong Kong verkracht: ibid., pp. 812; zie ook getuigenis van Connie Sully, in Rees, Their Darkest Hour, pp. 12935 p.264 `We betalen nu heel zwaar’: Alanbrooke, War Diaries, 12.2.42, p. 229 HMAS Sydney: Ik ben Michael Montgomery, de zoon van de stuurman van de kruiser, dankbaar dat hij me in 20089 op de hoogte heeft gehouden van het gerechtshof van onderzoek onder leiding van rechter Terence Cole p.266 `verbaasd om te vinden’: Theodore White (red.), The Stilwell Papers, New York, 1948, p. 60

17: China en de Filippijnen

p.268 Voor het incident met het nieuwe vierde leger, zie Chang and Halliday, Mao, pp. 27885

 

 

805

p.269 `de grootste schande’: geciteerd Kawano, `Japanese Combat Morale’, in Peattie, Drea en van de Ven, The Battle for China, p. 331 Hemingway en Gellhorn in China, ‘China heeft mij genezen’ enz.: Caroline Moorehead, Martha Gellhorn: A Life, Londen, 2003, p. 213 Chinese communistische opiumhandel: AS Panyushkin, Zapiski Posla: Kitay 1939 1944, Moskou, 1981, p. 278, geciteerd Chang en Halliday, Mao, p. 3 p.270 `Drie allemaal’: Edward L. Dreyer, China at War, 1901-1949, Londen, 1995, p. 253 Daling van de bevolking van communistische basisgebieden: Chalmers A. Johnson, Peasant Nationalism and Communist Power: The Emergence of Revolutionary China, 1937-1945 (Stanford, 1962), p. 58 `proletarisch internationalisme’: Garver, Chinees-Sovjetrelaties, p. 239 Sovjet militaire adviseurs in China: ibid., p. 40; Zhang Baijia, `China’s Quest for Foreign Military Aid’, in Peattie, Drea en van de Ven, The Battle for China, pp. 28893 p.271 Zie voor het Japanse strategische bombardementsoffensief Edna Tow, `The Great Bomb ing of Chongqing and the Anti Japanese War, 1937-1945′, in Peattie, Drea en van de Ven, The Battle for China, pp. 25682 ‘A Red Cross ambulance’: Smedley, Battle Hymn of China, p. 158 ‘De situatie van de divisie was zo wanhopig’: Tobe Ryo ¨ichi, ‘The Japanese Elev enth Army in Central China, 1938-1941′, in Peattie, Drea en van de Ven, The Battle for China, p. 227 p.272 `de zieke man van Azië’: van de Ven, Oorlog en nationalisme in China, p. 13 Voor de problemen van de nationalisten bij het rekruteren en voeden van hun troepen en bevolking, zie ibid., pp. 25383. The food crisis in Nationalist China: Collingham, The Taste of War, pp. 2505 `offensive spirit’: van de Ven, War and Nationalisme in China, p. 10 p.274 Plan `Orange’: Philippine Islands, USACMH, 1992 p.275 `Battling Bastards of Bataan’, Philippine Islands, USACMH, 1992

18: Oorlog over de hele wereld

p.278 `Roosevelt is een fanaticus’: geciteerd Berezhkov, History in the Making, pp. 15960 `als een donderslag bij heldere hemel’: TBJG, deel II, vol. ii, p. 453 `Een grote mogendheid laat zich niet toe’: Ernst von Weizsäcker, herinneringen, München, 1950, p. 280, geciteerd Kershaw, Fateful Choices, p. 422 p.279 `Op 11 december’: Gefr. Bisch, 2.Kp./Pz.Rgt.3, 2.Pz.Div., 21.12.41, BfZ SS Dönitz en Hitler: Kershaw, Fateful Choices, p. 384 p.280 `ging naar bed’: Lady Soames interview, Brendon papers, geciteerd Carlo D’Este, Warlord: A Life of Churchill at War, 1874-1945, Londen, 2008, p. 622 Churchill en Arcadia: Hastings, Finest Years, pp. 21739 p.281 `United States policy’: Anthony Eden, The Eden Memoirs: The Reckoning, Londen, 1965, p. 319 ‘Het Amerikaanse leger niet’: geciteerd John Ellis, Brute Force: Allied Strategy and Tactics in the Second World War, New York, 1990, p. 525 `every promise the English’: Robert Dallek, Franklin D. Roosevelt and American Foreign Policy, 1932-1945, New York, 1979, p. 338 ‘Ik weet dat je het niet erg zult vinden’: Warren F. Kimball (red.), Churchill en Roosevelt: The Complete Correspondence, 3 delen, Princeton, 1984, vol. i: Alliance Emerging, p. 421

 

806

p.283 `Voer uw bevelen uit!’: Georgii Zhukov, Vospominaniya i Razmyshleniya, 2 delen, Moskou, 2002, vol. ii, p. 51 p.284 `Om een pad te slaan’: P. Gerasimov, VIZh, nr. 7, 1967, geciteerd Rodric Braithwaite, Moskou 1941: A City and its People at War, Londen, 2007, pp. 3278 p.285 `How did we miss him’: Volkogonov, Stalin: Triumph and Tragedy, pp. 4434 p.286 `a beautiful girl’: Leonid Rabichev, Voina vsyo spishet, vospominaniya ofitserasvyazista, 31-i armii, 19411945, Moskou, 2009, p . 75 Bijna 1.400 gearresteerd: M. Gorinov (red.), Moskva Prifrontovaya, 1941-1942: Arkhivnye Dokumenty i Materialy, Moskou, 2001, p. 415, geciteerd Braithwaite, Moskou 1941, p. 323 Sovjetverliezen in de offensieven van januari-april 1942: Krivosheev, Sovjet-slachtoffers en gevechtsverliezen, pp. 1223 p.287 Moskou in de eerste maanden van 1942: Braithwaite, Moskou 1941, pp. 3339 Aanleg van de corduroy-weg: Bellamy, Absolute War, pp. 36670 `onverantwoordelijke en harteloze behandeling’: geciteerd Reid, Leningrad, p. 278 p.288 `Ze zagen er nauwelijks uit’: Alexander Werth, Leningrad, Londen, 1944, p. 89 p.289 `Je weet niet hoe het was’: geciteerd ibid., p. 22 Condities in Leningrad: Bellamy, Absolute War, pp. 37784; Reid, Leningrad; Werth, Leningrad; David Glantz, The Siege of Leningrad, 1941-1944, Londen, 2004 p.289 `Mensen veranderen in dieren’: Yelena Scriabina, Siege and Survival: The Odyssey of a Leningrader, Carbondale, Ill., 1971, p. 28 Arrestaties wegens kannibalisme: Bellamy, Absolute War, pp. 37980; AR Dzhenisk evich, `Banditizm (osobaya kategoriya) v blokirovannom Leningrade’, Istoriya Peterburga, nr. 1, 2001, pp. 4751 56th Division in 55th Army: Vasily Yershov, typescript zonder titel, Bakhmeteff Archive, Columbia University, geciteerd Reid, Leningrad, P. 320 p.290 `Papa, dood een Duitser!’: geciteerd Werth, Leningrad, p. 97 `we zijn er weer’: Verkocht. KB, 23.1.42, BfZ SS p.291 `het kleine Afrika Korps’: Hans Hermann H., 13.3.42, BfZ SS N91.2

19: Wannsee en de SS-archipel

p.292 `ondernemen, door emigratie of evacuatie’: Hilberg, De vernietiging van de Europese Joden, p. 163; `de fysieke vernietiging’: ibid., p. 163 p.293 `de aanstichters hiervan’: TBJG, deel II, vol. ii, pp. 4989, geciteerd Kershaw, The Nazi Dictatorship, p. 124 `De Führer is vastbesloten’: TBJG, deel II, vol. ii, 13.12.41, pp. 4989 p.294 Martin Luther: zie Echart Conze, Norbert Frei, Peter Hayes en Moshe Zimmermann, The Office and the Past. Duitse diplomaten in het Derde Rijk en in de Bondsrepubliek, München, 2010; voor de originele Maarten Luther en de Joden, zie Hilberg, The Destruction of the European Joden, pp. 1315 `like miscarriages of hell’: Hilberg, The Destruction of the European Joden, p. 270 `de moordenaars in de bezette USSR’: ibid., p. 99 p.296 Over Henry Ford en de nazi’s, zie Charles Patterson, Eternal Treblinka, New York, 2002, pp. 719; voor Fords inspiratie uit slachthuizen, zie Henry Ford, My Life and Work, New York, 1922, p. 81; David L. Lewis, De kroeg

 

 

807

Gelicentieerde afbeelding van Henry Ford: An American Folk Hero and his Company, Detroit, 1976, p. 135; Albert Lee, Henry Ford en de Joden, New York, 1980 ‘een ongeschreven en nooit te schrijven’: IMT 29:145 p.297 ‘de weg naar Auschwitz’: Ian Kershaw, Popular Opinion and Political Dissent in the Third Reich: Beieren, 1933-1945, New York, 1983, p. 277 Medische experimenten in Dachau, en `voor gebruik als zadels’: Franz Blaha, `Holo caust: Medische experimenten in Dachau’, IMT; NA II RG 238, Box 16 Gdansk Anatomisch Medisch Instituut: GARF 9401/2/96. Spanner werd nooit vervolgd omdat er geen wet was tegen experimenten op lijken `Het is de plicht van de schrijver’: Grossman papers, RGALI 1710/1/123 `In Bereza Kartuska’: Zahlm.dR Heinrich K., HKP 610 Brest/Bug, 18.7 .42, BfZ SS 37 634 p.298 `Joodse meisjes die wilden’: Hilberg, De vernietiging van de Europese Joden, p. 145 Opstand in het getto van Warschau: zie ibid., pp. 20411 p.299 `Het tumult was monsterlijk’: geciteerd Padfield, Himmler, p. 449 `Golven van steen’: RGALI, 1710/3/21

20: Japanse bezetting en de slag om Midway

p.300 Occupation of Hong Kong: Snow, The Fall of Hong Kong, pp. 77148 p.301 Voor de Japanse bezetting van Shanghai, zie Bernard Wasserstein, Secret War in Shanghai, London, 1998, pp. 21639 $50 miljoen `gift of verzoening’: Peter Thompson, The Battle for Singapore (Londen, 2005), p. 380 p.302 `quota van twintig manschappen’: Tanaka, Hidden Horrors, p. 93 Vijf miljoen doden in Zuidoost-Azië: Max Hastings, Nemesis: The Battle for Japan 1944-1945 (Londen, 2007), p. 13 p.303 Indochina: Ralph B. Smith, `The Japanese Period in Indochina and the Coup of 9 March 1945′, Journal of Southeast Asian Studies, vol. 9, nr. 2, september 1978, blz. 268301 p.304 Massacre at Batanga: Ronald H. Spector, Eagle against the Sun: The American War with Japan (Londen, 2001), p. 397 De Verenigde Staten, Nationalistisch China en het Britse rijk: zie Snow, The Fall of Hong Kong, pp. 1428 p.305 `The British Grenadiers’ en `The Eton Boating Song’: ibid., p. 185 p.306 `krankzinnig provinciaal protectionisme’: Justitie HL Braund, regionale voedselcontroleur voor de oostelijke gebieden, citeerde Lizzie Collingham, The Taste of War, p. 143; Bengaalse hongersnood, ibid., pp. 14154 p.307 Amerikaanse onderzeeërs goed voor 55 procent van alle tot zinken gebrachte vaartuigen: World War II Quarterly, 5.2, p. 64 p.308 ‘in elkaar slaan’: Admiraal Nagumo Chuichi, geciteerd Office of Naval Intelligence, juni 1947, NHHC, OPNAV P32 1002 p.309 ‘niet op de hoogte van onze plannen’: ibid. p.310 `Servicebemanningen juichten’: Fuchida Mitsuo, `Pearl Harbor: The View from the Japanese Cockpit’, in Ulanoff (ed.), Bombs Away!, p. 305 Voor de kwestie van het herbewapenen van Japanse torpedobommenwerpers, zie Jeffrey G. Barlow in World War II Quarterly, 5.1, pp. 669; Dallas Woodbury Isom, Midway Inquest: Waarom de Japanners de slag om Midway verloren, Bloomington, Ind., 2007,

 

808

  1. 269; Jonathan Parshall en Anthony Tully, Shattered Sword: The Untold Story of the Battle of Midway, Dulles, Va, 2005, p. 171; en John B. Lundstrom, Black Shoe Carrier Admiral: Frank Jack Fletcher at Coral Sea, Midway and Guadalcanal, Annapolis, 2006, pp. 2545 `Zodra de branden’: admiraal Nagumo, geciteerd Office of Naval Intelligence, juni 1947, NHHC , OPNAV P32 1002 p.311 `Om 23.50′: ibid. ‘Had het ons aan vroege informatie ontbroken’: opperbevelhebber Pacific Fleet tot opperbevelhebber Fleet, 28-06-42, NHHC, Battle of Midway: 47 juni 1942 Action Reports, F 2042

21: Nederlaag in de woestijn

p.312 `De gevechten hebben er geen’: Uffz. Hans Hermann H., 8.4.42, BfZ SS N91.2 p.314 `a whole bloody German’: geciteerd James Holland, Together We Stand: North Africa, 1942-1943 Turning the Getij in het Westen, Londen, 2005, p. 80 Verdediging van Bir Hakeim: Kitchen, Rommel’s Desert War, pp. 2256 `Voor het eerst sinds’: de Gaulle, Mémoires de guerre, vol. ik p. 323 p.315 `zeer onaangename situatie’: Hieronder, Als Hitlers Adjudant, p. 311 p.316 `Oh, het hart klopt van emotie’: de Gaulle, Mémoires de guerre, vol. ik p. 325 p.317 `We hebben chocolade’: Uffz.Hans Hermann H., 30.6.42, BFZ SS N91.2 p.318 `Defeat is one thing’: Churchill, The Second World War, vol. iv: De scharnier van het lot, p. 344 p.320 Caïro en Alexandrië tijdens de `flap’: Cooper, Cairo in the War, pp. 190201 p.321 Groupe de Chasse Alsace: Global War Studies, vol. 7, nr. 2, 2010, p. 79 p.322 `toen hij thuiskwam’: Victor Gregg, Rifleman: A Front Line Life, Londen, 2011, p. 127 p.323 ‘geen invloed op de wereldsituatie’: geciteerd Roberts, Masters and Commanders, p. 233

22: Operatie Blue Barbarossa opnieuw gelanceerd

p.327 `Nu het redelijk warm is’: Verkocht. Fritz S., 1.5.42, 25.Inf.Div.(mot.), BfZ SS 26 312 `ongeveer tachtig Duitse soldaten’: Verkocht. Ferdinand S., 88.Inf.Div., BfZ SS 05831 E Grossdeutschland en SS-divisies: David M. Glantz en Jonathan House, When Titans Clashed, Lawrence, Kan., 1995, p. 105 `het grote alarm’: gevangen dagboek, TsAFSB 14/4/328, pp. 346 p.328 `endless uncultivated fields’: gevangen dagboek, TsAFSB 14/4/328, pp. 36771 Mekhlis: Montefiore, Stalin: The Court of the Red Tsar, p. 365 `Ze waren gehaast’: TsAFSB 14/4/328, pp. 36771 p.329 `Het was verschrikkelijk’: Vladimirov, Voina soldata-zenitchika, p. 234 `We rukten op vanuit Volchansk’: Yevgeny Fyodorovich Okishev in Drabkin (ed.), Svyashchennaya voina, p. 210 p.330 `Militaire bevelen moeten worden opgevolgd’, Stalin, Timoshenko en Chroesjtsjov: Monte fiore, Stalin: The Court of the Red Tsar, pp. 3667

 

 

809

p.330 `Onze piloten werken’: Verkocht. Heinrich R., 20.5.42, 389.Inf.Div., BfZ SS 43 260 `tanks! Tanks komen eraan!’, ‘Het leek wel iets magisch’: Vladimirov, Voina soldatazenitchika, p. 300 p.332 `We gaan echt’: O’Gefr. Karl H., Aufkl.Stffl.4 (F) 122, 7.6.42, BfZ SS L 28 420 `Ik kan alleen maar zeggen’: O’Gefr. Kurt P., Radf.Rgt.4, 15.6.42, BfZ SS 29 962 p.333 `De explosies gemengd’: Yu. S. Naumov, Trudnaya sudba zashchitnikov Sevastopoya (1941-1942), Nizjni Novgorod, 2009, p. 15 `Ik verloor veel kameraden aan mijn zijde’: Uffz. Arnold N., 377.Inf.Div., 8.7.42, BfZ SS 41 967 p.334 `in ieder geval binnen’: Wesung nr. 41, hieronder geciteerd , Als Hitlers adjudant, p. 309 p.335 `Zo ver het oog reikt’: Clemens Podewils, Don und Volga, München, 1952, p. 47 `53 graden in de zon’: Helmuth Groscurth, dagboeken van een contraspionageofficier, Stuttgart, 1970, p. 527 `Voor de lokale bevolking’: O’Gefr. Fritz W., Ldsschutz.Btl.389, 9.7.42, BfZ SS 05 951 `Als we niet nemen’: Friedrich Paulus, ik sta hier op bevel, Frankfurt am Main, 1960, p. 157 p.336 `Paniekzaaiers en lafaards’: TsAMO 48/486/28, p. 8 30.000 Gulag-gevangenen: GARF 9401/1a/128, p. 121 `Kameraad commissaris, ik ben altijd een goede man geweest’: Yefim Abelevich Gol braikh in Drabkin (ed.), Svyashchennaya voina, pp. 11415 p.337 `Maak gebruik van ons vandaag!’: Podewils, Don und Volga, p . 107 `In de late namiddag’: Richthofen KTB, 23.8.42, BA MA N671/2/7/9, p. 140 p.338 `We keken naar de immense steppe’: gesprek met Generalleutnant Ad Bernd Freiherr Freytag von Loringhoven, 23.10.95 `intens at each soldier’: Berezhkov, History in the Making, p. 193 p.339 `Hij heeft een onaangenaam gevoel’: Alanbrooke, War Diaries, p. 301 p.340 `Laten we het tweede front openen’: Ehrenburg, Men, Years Life, vol. v, p 78 Uitvoering van Sjostakovitsj’ Leningrad-symfonie: Bellamy, Absolute War, pp. 38990 p.341 `The air filled with’: brief van Boris Antonov in `Ot party do obeliska’, Nasha voina, Moskou, 2005, p. 256 p.342 `dat de Russen klaar waren’: Hieronder, Als Hitlers Adjudant, p. 313 Hitler en Italiaanse ambassadeur: ADAP Series E, vol. iii, pp. 3047, geciteerd Kitchen, Rommel’s Desert War, p. 286 ‘Hoe dan ook, we nemen niet mee’: Verkocht. Heinrich R., 389.Inf.Div., 28.8.42, BfZ SS 43 260 `Hopelijk de operatie’: Gefr. Eduard R., 16.Pz.Div., 25.8.42, BfZ SS 28 148 `erg gaaf’ : Richthofen KTB, 23.8.42, BA MA N671/2/7/9, p. 140 `in ketens’, `gegeven land in Transsylvanië’: TsAMO FSB 14/4/326, pp. 26970 Roemeens loon en rantsoenen: TsA FSB 14/4/777, pp. 324

23: Terugvechten in de Stille Oceaan

p.344 `om stoom af te blazen’: 30.3.42, Ernest J. King Papers, geciteerd Spector, Eagle against the Sun, p. 143

 

810

p.348 `The Fever was on us’: Robert Leckie, Helm voor mijn kussen, Londen, 2010, p. 82 p.349 `Iedereen keek de andere kant op’: ibid., p. 89 p.350 Mariniers ruilhandel: Spector, Adelaar tegen de zon, p. 205 p.352 `Take Buna today’, `striking Victory’: geciteerd ibid., pp. 21617 p.353 `steep little hills’: luitenant-kolonel Frank Owen, geciteerd William Fowler, We Gave our Today: Birma, 1941-1945, Londen, 2009, p. 82 `Ik kan niet onbeleefd zijn’: geciteerd ibid., p. 85 p.354 `de snelle opbouw’: memorandum voor de Joint Chiefs of Staff, MP, II, pp. 36

24: Stalingrad

p.356 `Wat is er met hen aan de hand?’: geciteerd Volkogonov, Stalin: Triumph and Tragedy, p. 461 `Deze oorlog aan de grens’: RGALI 1710/3/50 `De Führer voert het bevel’: KTB OKW, vol. ii/I, p. 669 p.357 `Stuur me alsjeblieft een cadeautje’: TsA FSB 114/4/326, pp. 1678 `te verdrietig om naar de bioscoopjournaals te kijken’: TsA FSB 14/4/943, pp. 389 `Dat is een leugen!’ : Domarus, vol. ii, p. 1908 Zie voor de ListJodl-crisis op het hoofdkwartier van de Führer ook Kershaw, Hitler, 1936 1945: Nemesis, pp. . 269 `een confrontatie tussen twee rammen’: Sergo Beria, Beria, mijn vader: Inside Stalin’s Kremlin, Londen, 2001, p. 85 p.358 `Kameraad Chuikov’: Vasily Chuikov, The Beginning of the Road: The Battle for Stalingrad, Londen, 1963, p. 84; `Tijd is bloed’: ibid., p. 89 `Niemand gelooft dat Stalingrad’: dagboek van assistent politiek officier Sokolov, 92e Reserve Regiment, 9/11/42, TsA FSB 40/31/577, p. 42 p.359 `Een massa Stuka’s’: Gefreiter, 389.Inf.Div., BfZ SS `de blokkerende eenheid van het 62e leger’: Selivanovsky, hoofd van de speciale afdeling Stalingrad Front, TsA FSB 14/4/326, pp 2203 p.360 `Stalingrad ziet eruit als’: Anurin-dagboek, 7.9.42 (privécollectie, Moskou) `Vanaf de allereerste dagen’: 1.4.43, TsA FSB 3/10/136, pp. : TsAMO 48/486/24, p. 162 `de defaitistische stemming’: Dobronin aan Shcherbakov, 8.10.42, TsAMO 48/486/24, p. 74 `wordt uitgebuit door Duitse agenten’: ibid., p. 77 p.361 `Het is moeilijk voor hen’: Dobronin aan Shcherbakov, 11.11.42, TsAMO 48/486/25, pp. 1389 `Toen we werden verplaatst’: Amza Amzaevich Mamutov, http://www.iremember. ru/pekhotintsi/mamutov amza amzaevich/stranitsa 3.html `Wat als je geliefde meisje’: Stalinskoe Znamya, 8.9.42, TsAMO 230/586/1, p. 79 `Voor de verdedigers van Stalingrad’: Koshcheev aan Shcherbakov, 17/11/42, TsAMO 48/486/25, p. 216

 

 

811

p.361 `Sinds gisteren’: anon., 29.Inf.Div.(mot.), 15.9.1942, BfZ SS p.362 `Onze piloten voelen dat’: Dobronin naar Shcherbakov, 4.10.42, TsAMO 48/486 /24, p. 48 `Een submachinegeweer is’: Amza Amzaevich Mamutov, http://www.iremember. ru/pekhotintsi/mamutov amza amzaevich/stranitsa 3.html `De munitie die tijdens de nacht is overgebracht’: Belousov, Special Detachment Stalingrad Front, 21.9.42, TsA FSB 14/4/326, pp. 22930 p.363 `a full stel ledematen’: Ilya Shatunovsky, ‘I ostanetsya dobryi sled’, in Vsem smertyam nazlo, Moskou, 2000 ‘Duitsers vechten zonder munitie te tellen’: Tweede speciale afdeling NKVD naar Beria en Abakumov, 4.9.42, TsA FSB 14/4 /913, pp. 2731 `Je kunt het je niet voorstellen’: TsA FSB 41/51/814, p. 7 p.364 `the morning rise’ etc.: Grossman papers, RGALI 1710/3/50 `The soldier who was carry’: Uffz Alois Heimesser, 297th Infantry Division, 14.11.42, TsA FSB 40/22/11, pp. 625 `Er moest een rapport komen’: Valdimir Vladimirovich Gormin, Novgorodskaya Pravda, 21.4.95 p.365 Tabakshonger en het wodkarantsoen: ibid. `Als ze dat niet doen’: 11/4/42, TsAMO 48/486/25, p. 47 `de introductie van een verenigd commando’: TsAMO 48/486/25, pp. 1767 `absoluut onjuiste houding’, `politieke afdeling is’: Koshcheev aan Shcherba kov, 14.11.42, TsAMO 48/486/25, p. 179 Stalingrad Front ondervragingen: TsAMO 62/335/7, 48/453/13, 206/294/12, 206/294/47, 206/294/48, 226/335/7 `Op sommige delen van het front’: Dobronin aan Shcherbakov, 8.10.42, TsAMO 48/486/24, p. 81 p.366 `Russen in het Duitse leger’: ondervraging, 4.3.43, TsAMO 226/335/7, p. 364 Gebeurtenissen in de provincie Sinkiang: Garver, ChineseSoviet Relations, pp. 16977 `Een furieus artilleriebombardement’: Vladimir Vladimirovich Gormin, Novgorodskaya Pravda, 21.4.95 p.367 `Real mass heroism’: TsAMO, 48/486/24, p. 200 `In de afgelopen twee dagen’: Koshcheev naar Shcherbakov, 6.11.42, TsAMO 48/486/25, p. 69 `Ik denk vaak aan de woorden’: TsAFSB 40/22/12, pp. 96100 `Het is onmogelijk om te beschrijven’: Gefr. Gelman, geciteerd in Volgograd University project, AMPSB `the dogs fight like lions’: Gefr. HS, 389 Inf.Div., 5.11.42, BfZ SS `hoe eerder ik ben’: geciteerde Grossman papers, RGALI 1710/1/100 `Tijd is van geen belang’: Domarus, vol. ii, pp. 19378 p.368 `De ijsschotsen botsen’: Grossman papers, RGALI 618/2/108 `If the Katyusha sings’: TsA FSB 14/4/326, p. 307 p.369 `verplaats de strategische situatie’: Zhukov, Kakim my yego pomnim, p. 140 `verkochten hun moederland’: TsAMO 48/453/13, p. 4 `genoeg om een liter melk te kopen’: ondervraging Roemeense cavalerieluitenant, 26.9.42, TsAMO 206/294/47, p. 561 `zeer onbeleefd tegen soldaten’, `een zonde tegen’, `lage politieke morele staat’: TsAMO 48/453/13, pp. 47 `alle vrouwen verkrachten’: TsA FSB 14/4/326, pp. 2647

 

812

p.369 `verplaatst vanuit het centrale deel’: Professor OA Rzheshevsky op het Stalingrad Seminar, Londen, 9 mei 2000 Zhukovs bewegingen in de herfst van 1942: SI Isaev, `Vekhi frontovogo puti’, VIZh, nr. 10, okt. 1991, pp. 225 p.370 David Glantz over Operatie Mars: zie zijn General Zhukov’s Greatest Defeat: The Red Army’s Epic Disaster in Operation Mars, 1942, Londen, 2000 `2,5 tot 4,5 munitieladingen. . .’, Generaal van het leger MA Gareev, zitting van het Nationaal Comité van Russische Historici op 28.12.99. Ik ben professor Oleg Rzheshevsky, de voorzitter van de Russische Vereniging van Historici van de Tweede Wereldoorlog, dankbaar voor het toesturen van hun Informatiebulletin nr. 5, 2000, met het woordelijke verslag van de bijeenkomst. ‘Het offensief voorspeld door Max’: Pavel Sudoplatov, Special Tasks: The Memoirs of an Unwanted Witness A Sovjet Spymaster, Londen, 1994, p. 159 p.371 `Een deel van een klein bos’: Ehrenburg, Men, Years Life, vol. v, pp. 801 Sovjet-slachtoffers bij Operatie Mars: zie Glantz, Zhukov’s Greatest Defeat, pp. 304, 31819 en 379 p.372 `alsof het 1870 was’: BA MA RW4/v.264, p. 157 p.373 `Ik ga niet weg’: Koshcheev aan Shcherbakov, 21.11.42, TsAMO 48/486/25, p. 264 `Zesde leger standvastig’: BA MA RH 20 6/241 `Ik weet niet hoe het allemaal zit’: brief 21.9.42, TsA FSB 40/22/142, p. 152

25: Alamein en fakkel

p.374 `Die Duitse transporten’: Hieronder, Als Hitlers Adjudant, p. 322 `Americans can only make’: geciteerd Kitchen, Rommel’s Desert War, p. 316 p.378 `In de positie waarin’: BA MA RH/19/VIII/34a p.379 Hitlers reis naar München: Kershaw, Hitler, 1936-1945: Nemesis, p. 539 p.380 `op een keerpunt staan’: TBJG, deel II, vol. vi, p. 259 Voor de Madagaskar-campagne, zie Smith, England’s Last War against France, pp. 281355 p.383 `Deze admiraal weet hoe te zwemmen’: Édouard Herriot, Épisodes, 1940-1944, Parijs, 1950, p. 75 `Ik hoop het Vichy-volk’: geciteerd Jean Lacouture, De Gaulle: The Rebel, 1890 1944, New York, 1990, p. 397 p.385 `Jee sus Christ!’: geciteerd Rick Atkinson, An Army at Dawn: The War in North Africa, 1942-1943, New York, 2003, p. 123 ‘Hoe groen is onze bondgenoot’: Guy Liddell-dagboek, 6.1.43, TNA KV 4/191 ‘Laat de pantsers komen!’: Atkinson, An Army at Dawn, p. 160

26: Zuid-Rusland en Tunesië

p.387 `tijdelijke omsingeling’: BA MA RH 20 6/241 `een stierenhals’: GBP `dat zou een Napoleontisch einde zijn’: BA MA N601/v.4, p. 3 p.388 `wat de omstandigheden ook zijn’: Manfred Kehrig, Stalingrad: Analyse en documentatie van een veldslag, Stuttgart, 1974, p. 562 Voor een bespreking van de omsingelde aantallen en hun verschillende bronnen, zie Antony Beevor, Stalingrad, Londen, 1998, pp. 43940; Rüdiger Overmans,

 

 

813

p.388 `Het andere gezicht van oorlog. Leven en dood van het 6e leger’, in Jürgen Förster (red.), Stalingrad: Event, Effect, Symbol, München, 1992, p. 442; BA MA RH20 6/239, p. 226; Peter Hild, ‘Partnergroep voor het ophelderen van het lot van vermiste Duitse en Russische soldaten uit de Tweede Wereldoorlog’, in AE Epifanov (red.), De tragedie van de Duitse krijgsgevangenen in Stalingrad, Osnabrück, 1996, p. 29 p.388 `het is nutteloos om te voeden’: 12.12.42, TsA FSB 40/22/11, pp. 7780 `Zelfs de dood heeft de voorkeur’: NKVD Don Front ondervraging, 12.12.42, Verkocht. Karl Wilniker, 376th Infantry Division, TsA FSB 14/5/173, p. 223 p.389 `Het ergste is voorbij’: Verkocht. KP, 14.12.42, BfZ SS p.391 `We zullen het nooit zien’: Divisiepastor Dr. Hans Mühle, 305th Infantry Division, 18.1.1943, BA MA N241/42 `We moeten geloven’: H. Paschke; `Als we de oorlog verliezen’: Hugo Miller, beide 25.1.43, GBP p.394 `morbide eergevoel’: geciteerd Atkinson, An Army at Dawn, p. 197 SOE-betrokkenheid bij de moord op Darlan en OSS-reacties: gebaseerd op gesprekken met wijlen Sir Douglas Dodds Parker, Sir Brookes Richards, Evan geline Bruce en Lloyd Cutler p.395 `son of a bitch’: gesprek met Susan Mary Alsop `in het Duits manier’: BA MA N395/12 p.396 ‘De Duitse soldaat lijdt’: Divisionspfarrer Dr Hans Mühle, 305th Infantry Division, 18.1.1943, BA MA N241/42 ‘Ik en de hele Duitse Wehrmacht’: BA MA RH20 6/ 236 `Het is twintig dagen geleden dat we omsingeld waren’: TsA FSB 40/28/38, pp. 6972 p.397 `Op de eerste dag van de vakantie’: TsA FSB 40/28/38, pp. ‘: Divisiepastor Dr. Hans Mühle, 305th Infantry Division, 18.1.1943, BA MA N241/42 p.398 `Bij het bevrijden van de’: TsA FSB 14/4/1330, p. 17 `vanaf het begin van december 1942′: Abakumov aan Vishinsky over wreedheden van Duitse soldaten tegen Sovjet krijgsgevangenen, 2.9.43, TsA FSB 14/5/1, pp. 22835 Sovjetgevangenen sterven in Gumrak wanneer ze voedsel krijgen: Yevgeny Fjodorovitsj Okishev in Drabkin (red.), Svyashchennaya voina, p. 222 `Opgeven uitgesloten’: BA MA RH19VI/12, p. 324 `als wilde dieren’: BA MA RW4/v.264 p.399 `Paulus was volkomen zenuwachtig’: Zakhary Rayzman, persoonlijk verslag. Ik ben zijn kleinzoon, Val Rayzman, dankbaar dat hij het aan mij heeft doorgegeven p.400 ‘grote onrust veroorzaakt’, ‘zogenaamd feitelijk’: BA MA RL 5/793 ‘dagen van apolitieke soldaten’: GSWW, vol. ix/1, p. 589 `Total War Short War!’, `Wilt u Total War?’: Deutsche Wochenshau, februari 1943. Goebbels’ Totaler Krieg-toespraak: Ursula von Kardorff, Berliner Rekorden, 1942 bis 1945, München, 1997, pp. 678

27: Casablanca, Charkov en Tunis

p.401 `other buggers to’: Keith Douglas, Alamein to Zem-Zem, Londen, 1992, p. 73 ‘We hadden allemaal de vijand gezien’: ibid., p. 80 p.403 ‘we kwamen, we luisterden’: geciteerd Atkinson, An Army at Dawn, p. 289

 

814

p.403 `Nothing but a klerk’: dagboek, 16.1.43, Martin Blumenson (red.), The Patton Papers, vol. ii: 1940-1945, Boston, 1974, p. 155 `Een onstuimige, moedige’: Alanbrooke, War Diaries, p. 361 `Ike is meer Brits’: dagboek, 4/12/43, Blumenson (ed.), The Patton Papers, vol. ii, p. 218 `the Greek slaves’: Macmillan aan Richard Crossman in Nigel Fisher, Harold Macmillan, New York, 1967, pp. 1001 `I am a cross between’: Eisenhower aan Paul Hodgson, 4.12.42, EP 687, geciteerd Crosswell, Beetle , P. 360 p.405 `onder een transparante ijskorst’: Irina Dunaevskaya, 1516/1/43, in Zvezda, nr. 5, 2010, p. 64 `Uw gebeden’: Dmitri Kabanov, Pamyat pisem ili chelovek iz tridzatchetverki, Moskou, 2006, p. 36 p.406 `een barak met twee verdiepingen’: VCD, 2/22/43 Blue Division: Payne, Franco en Hitler, pp. 14654; X. Moreno Juliá, La División Azul: Sangre española en Rusia, 1941-1945, Barcelona, 2004; Jorge M. Reverte, La División Azul: Rusia 19411944, Barcelona, 2011 p.407 `Kan dit mogelijk zijn’: Nikolai Ayrkhayev, Far Eastern Affairs, nr. 4, 1990, p. 124 `For the last week and half’: Ivan Ivanovich Korolkov, 10.2.43, in Pisma s ognennogo rubezha (1941-1945), St. Petersburg, 1992, pp. 304 p.408 `When his slachtoffers’: Guy Sajer, The Forgotten Soldaat, Londen, 1993, p. 149 p.409 Relatieve krachten aan het oostfront: Glantz en House, When Titans Clashed, p. 151 Vrouwen in het Rode Leger en in Stalingrad: zie Reina Pennington, `Women and the Battle of Stalingrad’, in Ljubica Erickson en Mark Erickson (eds), Russia: War, Peace and Diplomacy, Londen, 2005 `These girls evoked memories’ : Ehrenburg, Mannen, Years Life, vol. v, pp. 812 `Velen werden teruggestuurd naar de achterhoede’: Yevgeny Fyodorovich Okishev in Drabkin (ed.), Svyashchennaya voina, p. 172 p.410 ‘grote zonde’, ‘Nog overal’: Grossman papers, RGALI 1710/3/50 ‘Het is ongelooflijk wat’: Gefr. Karl B., 28.12.42, 334.Inf.Div., BfZ SS 48 037A p.411 `Je zult het gehoord hebben’: Gefr. Siegfried K., 15.Pz.Div., 16.2.43, BfZ SS 09 348 p.412 `Het was de eerste en enige’: geciteerd John Ellis, The Sharp Einde: The Fighting Man in World War II, Londen, 1993, p. 265 Amerikaanse verliezen: Atkinson, An Army at Dawn, p. 389 p.413 ‘Persoonlijk zou ik willen dat ik het kon’: Blumenson (ed.), The Patton Papers, vol. ii, p. 163 ‘Patton’s Gestapo’: Atkinson, An Army at Dawn, p. 402 p.416 `Overal verschenen geweerkolven’: John Kenneally, The Honour and the Shame, Londen, 1991, pp. 835

28: Europa achter prikkeldraad

p.417 SS Galicia Division: Mark Mazower, Hitler’s Empire: Nazi Rule in Occupied Europe, Londen, 2008, p. 459 p.418 `Negers’: geciteerd ibid., p. 152 p.419 `Groot-Duitse economische sfeer’: GSWW, vol. ii, p. 322

 

 

815

p.419 `stand his booming voice’: geciteerd Terry Charman, `Hugh Dalton, Poland and SOE, 194042′, in Mark Seaman (ed.), Special Operations Executive: A New Instrument of War, Londen, 2006, p. 62 `buitengewone kerel, Van!’: geciteerd JG Beevor, SOE: Recollections and Reflections, 1940-1945 (Londen, 1981), p. 64 p.421 `Wij soldaten zijn als goden’: Lt Peter G., 714.Inf.Div., 24.6.41, BfZ SS 41 768 B `Balkanmentaliteit’, Browning, The Origins of the Final Solution, p. 339 p.422 `Belgrado was de enige grote stad’: geciteerd ibid., p. 423 p.425 `toeristisch land’: GSWW, vol. ii, p. 323 Groeiachterstand bij jongeren in Frankrijk: Collingham, The Taste of War, p. 172 p.428 het grote voordeel om boven de strijd te blijven: gesprek met Sir Brookes Richards, 1993 `Persoonlijk denk ik dat het tijd is’: Guy Liddell dagboek, 14.1.43, TNA KV 4/191 p.430 `niets was meer zoals Vichy dan Algiers’: gesprek met generaal Pierre de Bénouville, jan. 1993 273 Luftwaffe-vliegtuigen vernietigd: Thomas Polak, Stalin’s Falcons: The Aces of the Red Star (Londen, 1999), p. 355 p.431 ‘Heil Hess!’: Mazower, Hitler’s Empire, pp. De smaak van oorlog, p. 175 p.434 Vemork Operatie: Jens Anton Poulsson, The Heavy Water Raid, Oslo, 2009

29: De Slag om de Atlantische Oceaan en strategische bombardementen

p.437 `vijf divisies, twintig squadrons’: Alanbrooke, War Diaries, p. 285 p.439 ‘In welk geval’: John Colville, The Fringes of Power, p. 145 Butt Report: zie SOAG, vol. iv, pp. 20513 `luchtvernietiging was zo overdreven’: PP, map 2c, geciteerd Tami Davis Biddle, Rhetoric and Reality in Air Warfare: The Evolution of British and American Ideas about Strategic Bombing, 1914-1945, Princeton, 2002, p. 2 `een patroon van overdrijving’: ibid., p. 69 p.440 `om ze harder te bombarderen’: Trenchard, geciteerd ibid., p. 71 ‘weerzinwekkend en on-Engels’: Admiraliteitsmemorandum van april 1932, geciteerd Uri Bialer, The Shadow of the Bomber, Londen, 1980, p. 24 `babymoord’: PB Joubert de la Ferté, `The Aim of the Royal Air Force’, mei 1933, TNA AIR 2/675 `opzettelijk bombardement van’: TNA AIR 14/249 p.441 `doe de handschoenen uit’ : geciteerd Biddle, Rhetoric and Reality in Air Warfare, p. 188 Zie voor de levens van vliegtuigbemanningen van bommenwerpers Patrick Bishop, Bomber Boys, Londen, 2008, en Daniel Swift, Bomber County, Londen, 2010 p.442 ‘had to hose it out’: geciteerd Swift, Bomber County, p. 56 `opgetoetst als een viool’: ibid., p. 70 `een veredelde buschauffeur’: Bishop, Bomber Boys, p. 48 p.443 `Nu zal de terreur zijn’: Hieronder, Als Hitlers Adjudant, p. 308 Churchill’s dinner at Checkers, and `England is the place’: Donald L. Miller, The Eighth Air Force: The American Bomber Crews in Britain, New York, 2006, pp. 589 p.444 `The worst thing is see’: geciteerd Swift, Bomber County, p. 95

 

816

p.444 `Een granaat barst onder je’: geciteerd Bishop, Bomber Boys, p. 103 p.445 Ervaring van Amerikaanse vliegtuigbemanningen: zie Miller, Eighth Air Force, pp. 89136 p.448 `The Eighth Air Force’: Donald L. Miller, Eighth Air Force, p. 109 `primair doel zal zijn’: Casablanca-richtlijn, geciteerd Biddle, Rhetoric and Reality in Air Warfare, p. 215 p.451 Voor Duitse rekeningen, zie Jörg Echternkamp (red.), Die Deutsche Kriegsgesellschaft, 1939 bis 1945, München 2004; Rosa Maria Ellscheid, herinneringen uit 1896-1987, Keulen, 1988; Jörg Friedrich, Het vuur. Duitsland in de bombardementenoorlog, 1940-1945, München, 2002; Olaf Groehler, Bombardementen op Duitsland, Berlijn, 1990; Hans Willi Hermans, Keulen in de bombardementenoorlog, 1942 1945, Wartberg, 2004; Heinz Pettenberg, Sterke formaties naderen Keulen. Een oorlogskroniek in dagboekaantekeningen 1939-1945, Keulen, 1981; Martin Rüther, Keulen in de Tweede Wereldoorlog. Dagelijks leven en ervaringen tussen 1939 en 1945, Keulen, 2005; Martin Rüther, 31 mei 1942. The Thousand Bomber Attack, Keulen, 1992; Dr. P. Simon, Keulen in de luchtoorlog. Een feitelijk rapport over luchtalarmen en luchtaanvallen, Keulen, 1954; Anja vom Stein, Ons Keulen. Herinneringen 1910-1960. Vertelde geschiedenis, Keulen, 1999 `Alle inwoners’: Hermans, Keulen in de bombardementen, p. 30 `Met twee andere mannen’: Pettenberg, Sterke verenigingen naderen Keulen, pp. 1628 `Kinderen renden’: Lina S. in Rüther, Keulen tijdens de Tweede Wereldoorlog, p. 167 `Overal hoorde je het geschreeuw’: ibid., p. 243 p.452 `Dit kan allemaal’: Heinz Boberach (ed.), Reports from the Reich. De geheime situatierapporten van de veiligheidsdienst van de SS, 1938-1945, Herrsching, 1984 Hamburgse vuurstorm: Friedrich, Der Brand, pp. 11218, 1916; Bisschop, Bomber Boys, blz. 1259; Miller, Achtste Luchtmacht, blz. 1804; Keith Lowe, The Devastation of Hamburg, 1943, Londen, 2007 p.454 `Het klonk als’: geciteerd Miller, Eighth Air Force, p. 198 `als een parachute-invasie’: ibid., p. 199 p.455 `The sky arches’: TBJG, deel II, vol. x, 27-11-43, p. 136 p.456 `als een decor voor’: Kardorff, Berliner Recordings, p. 153 Slag om Berlijn: Friedrich, Der Brand, pp. 11921, 4837; Bisschop, Bomber Boys, blz. 20614, 2934; Moorhouse, Berlin at War, 31835 p.457 `schamen zich voor gebiedsbombardementen’: Harris aan Sir Arthur Street, staatssecretaris bij het luchtministerie, 25.10.43, TNA AIR 14/843, geciteerd Biddle, Rhetoric and Reality in Air Oorlogvoering, p. 22 `In perioden van aanhoudende’: Biddle, Rhetoric and Reality in Air Warfare, p. 229 `de Luftwaffe zal vertrekken’: Swift, Bomber County, p. 143 `Jupitercomplex’: geciteerd Friedrich, Der Brand, p. 101

30: De Stille Oceaan, China en Birma

p.462 `rook naar geiten’: geciteerd Rafael Steinberg, Island Fighting, New York, 1978, p. 194 p.463 `Knijp niet in die trekker’: Leckie, Helm voor mijn kussen, p. 214 p.464 gyokusai-ideologie van `dood vóór oneer’: Kawano, `Japanese Combat Morale’, in Peattie, Drea en van de Ven, The Battle for China, p. 328 p.465 Wit-Russen in Shanghai: Wasserstein, Secret War in Shanghai, p. 239 p.466 niets meer dan `een hopeloze zonderling’: Alanbrooke, War Diaries, p. 479

 

 

p.467 `Je kunt net zo goed eten’: ibid., 19.4.43, p. 394

817

31: De slag om Koersk

p.469 Voor de beste analyse van de Kursk-operatie, zie David M. Glantz en Jonathan M. House, The Battle of Kursk, Lawrence, Kan., 1999; ook Bellamy, Absolute War `Victory at Kursk’: geciteerd Bellamy, Absolute War, p. 577 `Als ik aan deze aanval denk’: Generaal Heinz Guderian, Panzer Leader, New York, 1952, p. 247 p.470 `Elke verkenningsgroep’: Mikhail Petrovich Chebykin, http://www.ire member.ru/pekhotintsi/chebikin mikhail petrovich/ Duitse en Sovjet-krachten: Glantz and House, The Battle of Kursk, p. 65 p.471 Wittmann: Patrick Agte, Michael Wittmann en de Waffen SS Tiger Commanders van de Leibstandarte in de Tweede Wereldoorlog, Mechanicsburg, Pa, 2006, vol. ik p. 60 Ultra en Luftwaffe vliegvelden: Christopher Andrew en Vasiliy Mitrokhin, The Mitrokhin Archive: The KGB in Europe and the West, London, 2000, pp. 135, 156, 159 p.472 Sikorski aircrash: conversatie met Victor Cazalet p.473 `I geloof dat dit’: Fhj.Uffz. Werner K., 2.Bttr./le.Flak Abt.74, BfZ SS L 20 909 `een prachtig beeld voor de bioscoopjournaals’: Uffz Herbert Peter S., 19.Pz.Div., 7.7.43, BfZ SS 13 925 `Indien iets dergelijks’: Verkocht. Karl K., 36.Inf.Div., 7.7.43, BfZ SS 08 818C p.474 `kanonvogel’: Agte, Michael Wittmann, p. 100 `Onze Luftwaffe is echt fantastisch’: H’Fw. Willy P., 167.Inf.Div., BfZ SS 19 279 D `granaten raken ze’, `Een kanonlaag afgevuurd’: RGALI 1710/3/51 p.475 `Mijn divisie is al’: Uffz. Ludwig D. , Stabs Bttr./Art.Rgt.103, 4.Pz.Div., 12.7.43, BfZ SS 44 705 p.476 `Ah, klootzakken, jullie zijn Vlasov-mannen’: Reshat Zevadinovich Sadredinov, 4e Batterij van 1362e Luchtafweerregiment, 25ste Luchtafweerdivisie, in Drabkin (red.), Svyashchennaya voina, p. 137 `De Luftwaffe was aan het bombarderen’: RGALI 1710/3/51 `Dit was van aangezicht tot aangezicht’, `Hoe stiller het is’: RGALI 1710/3/51 p.477 `alles stond in brand’, `Een luitenant, gewond ‘: RGALI 1710/3/51 p.478 Negende legerverliezen: Glantz en House, The Battle of Kursk, p. 121 `Tegen de middag’: Pavel Rotmistrov, `Tanks against Tanks’, in John Erickson (red.), Main Front: Sovjetleiders kijken terug op de Tweede Wereldoorlog, Londen, 1987, pp. 1069 p.479 `Met een ongebroken Stuka geest’: Luitenant Paul D., III.Gru./St.G.2 ‘Immelmann’, 18.7.43, BfZ SS L 16 641 ‘Degenen die camouflage dragen’: Amza Amzaevich Mamutov, http://www.ire-lid. ru/pekhotintsi/mamutov amza amzaevich/stranitsa 3.html p.480 `Het is nu erg heet’: San.Verkocht. Helmut P., 198.Inf.Div., 10.7.43, BfZ SS 29 740 `In vijf dagen’: Luitenant Paul D., III.Gru./St.G.2 `Immelmann’, 10.7.43, BfZ SS L 16 641 p.481 `De Russen houden’: O’Gefr. Robert B., 6.Pz.Div., 10.7.43, BfZ SS 24 924

 

818

p.482 `Wat ik zag, verliet me’: geciteerd in Frank Kurowski, Panzer Aces, Winnipeg, 1992, p. 279 `Ze waren om ons heen’: Rudolf Lehmann, The Leibstandarte, vol. iii, Winnipeg, 1993, p. 234, geciteerd Glantz en House, The Battle of Kursk, p. 185 `De atmosfeer was verstikkend’: Anatoly Volkov, citeerde Lloyd Clark, `The Battle of Kursk 1943′ in The Wishstream, 2010, p. 140 `Tanks ramden elkaar zelfs’: Amza Amzaevich Mamutov, http://www. iremember.ru/pekhotintsi/mamutov amza amzaevich/stranitsa 3.html p.483 `Duitsers werden verpletterd’: ibid. p.484 `Dit was nooit’: Lt Paul D., III.Gru./St.G.2 `Immelmann’, 18.7.43, BfZ SS L 16 641 Operatie Rumyantsev, `Voor de vermoeide Duitse infanterie’: Glantz en House, The Battle of Kursk, pp. 2467 `De geur van branden’: RGALI 1710/3/50 p.485 `The men are now fight’: RGALI 1710/3/50 `The 1943 warrior’: BA MA RH 13 /50, geciteerd GSWW, vol. ix/1, p. 597 p.486 `intellectueel, introspectief’: ibid., p. 598

32: Van Sicilië naar Italië

p.487 `Hun hart is echt in de Stille Oceaan’: Alanbrooke, War Diaries, 15.4.43, p. 393 p.489 `Hij zou moeten ontmoeten’: geciteerd Hastings, Finest Years, p. 375 ‘De geallieerden moeten apart vechten’: Blumenson (red.), The Patton Papers, vol. ii, 28-4-43, p. 234 `Hij is een kleine jongen’: ibid., p. 237 ‘Verontwaardigd dat Giraud’: Alanbrooke, War Diaries, p. 414 p.491 `hordes of tiny craft’: Jack Belden, Still Time to Die, New York, 1943, p. 269 p.492 `sommige dreigend uitziende Arabieren’: geciteerd Rick Atkinson, The Day of Battle: The War in Sicilië en Italië, 1943-1944, New York, 2007, p. 40 p.493 `God Zeker’: Blumenson (red.), The Patton Papers, vol. ii, p. 280 p.494 `Van de hoge grond’: Joe Kelley, SWWEC p.495 `De mensen van dit land’: Blumenson (red.), The Patton Papers, vol. ii, p. 291 p.496 `men zou kunnen kopen’: ibid., 20.7.43, p. 295 186 gevallen van VD: Jim Williams, SWWEC `de meest ongehoorzame man’: geciteerd Denis Mack Smith, Mussolini, Londen, 1981, p. 327 p.498 `Ik denk dat ik er niet tegen kan’, enz., en `Er bestaat niet zoiets’: Atkinson, The Day of Battle, pp. 1478 p.499 `na de oorlog’: Blumenson (red.) , The Patton Papers, vol. ii, pp. 31314 p.501 `De Führer is vastbesloten’: TBJG, deel II, vol. ix, p. 460 p.503 HMS Warspite en HMS Petard: Reg Crang, SWWEC, Everyone’s War, nr. 20, Winter 2009 `You’re slipping Jimmy’, `Putting the city’: GBP, dec. 1943 p.504 `een gebroken man’: Hieronder, Als Hitlers Adjudant, p. 347 (‘een gebroken man’) ‘We stonden bij zonsopgang’: Michael Howard, Captain Professor: A Life in War and Peace, Londen, 2006, p. 73 p.505 `Dat we zullen winnen’: Nachlass Jodl, 7.11.43, BA MA N 69/17

 

 

819

33: Oekraïne en de Conferentie van Teheran

p.507 `Er waren gevallen’: RGALI 619/1/953 `Kinderen, zonen’: Reshat Zevadinovich Sadredinov in Drabkin (red.), Svyashchennaya voina, p. 196 ‘Die hebben we verzameld’: Mikhail Petrovich Chebykin, http://www.iremember.ru/ pekhotintsi/chebikin mikhail petrovich/ ‘Sommige boerenfamilies’, ‘een beetje verschrompeld’: GBP p.508 ‘Oude mannen, toen ze’ : RGALI 1710/1/100 `Dit was de moord’: RGALI 1710/1/101 p.509 `maatregelen om te verkorten’: Moskovskaya Konferentsiya Ministrov Inostrannykh Del SSSR, SShA i Velikobritanii, Moskou, 1984, geciteerd Roberts, Stalin’s Wars, P. 177 p.510 `kleine houten kist’ etc.: GBP p.511 `The Generalissimo’: Alanbrooke, War Diaries, 23.11.43, p. 477 p.512 `Ik heb het hierover’: Berezhkov, At Stalin’s Side, p. 239 ‘India is van Churchill’: Berezhkov, Geschiedenis in wording, p. 259 ‘moet gestraft worden’: geciteerd Roberts, Stalin’s Wars, p. 181 p.513 `Nu het lot van Europa’: Beria, Beria, mijn vader, p. 92 `een missie die delicaat en moreel verwerpelijk is’: ibid., p. 93 Roosevelt en Churchill over Polen: ibid., p. 94 p.514 `won de wedstrijd’: ibid., p. 95 `Nu ziet hij dat hij het niet kan’: Charles Moran, Winston Churchill: The Struggle for Survival, 19401945, Londen, 1966, 28 en 29 november 1943 `Nou, Ike, jij bent’: Dwight D. Eisenhower, Crusade in Europe, Londen, 1948, p. 227 Stafchefs en het einde van de oorlog: Alanbrooke, War Diaries, 7.12.43, p. 492 p.515 `vechten in achteruitversnelling’: 27.1.44, GSWW, vol. ix/1, p. 614 `We leven in vuiligheid. Het is hopeloos’: Werth, Leningrad, p. 81

34: De Shoah door Gas

p.516 ‘onverzadigbare ambitie’: SS-Brigadeführer Dr. Werner Best, geciteerd Padfield, Himmler, p. 361 `historische taak’: Browning, De oorsprong van de definitieve oplossing, p. 415 p.517 `Ze waren gegeven’: Rudolf Hoess, commandant van Auschwitz, Londen, 2000, p. 121 p.518 `Het waren geen mensen meer’: ibid., p. 124 `door de schoorsteen gaan’: Hermann Müller, geciteerd Diarmuid Jeffreys, Hell’s Cartel: IG Farben and the Making of Hitler’s War Machine, New York, 2008, p. 322 `Mensen werden misleid’: rapport van Shikin, plaatsvervangend hoofd van de belangrijkste politieke afdeling van het Rode Leger, 9.2.45, RGASPI 17/125/323, pp. 14 p.519 `Het is geen Weltanschauungs-kwestie’: 24.4 .43, IMT 1919 PS `prototypeserums en medicijnen’: Jeffreys, Hell’s Cartel, p. 327 `Ik heb de mogelijkheid’: ibid., p. 328 p.520 `een grove, stomme’: Hoess, commandant van Auschwitz, p. 19, Primo Levi’s inleiding `Ik vind het ongelooflijk’: ibid., p. 135

 

820

p.521 `veel van de vrouwen verstopten hun baby’s’: ibid., p. 149 ‘Ze voerden alles uit’: ibid., p. 152 p.523 `Mensen werd verteld dat’: RGALI 1710/1/123 p.525 `de eenogige Duitser’: ibid. p.526 `de aarde werpt uit’: ibid. ‘We stonden voor de vraag’: geciteerd Kershaw, Hitler, 1936-1945: Nemesis, p. 605 p.527 `rassenstrijd’: BA B NS 19/4014, geciteerd GSWW, vol. ix/1, blz. 6289

35: Italië De harde onderbuik

p.528 `Wacht even, we komen eraan’: Nigel Hamilton, Monty: Master of the Battlefield, 1942-1944, Londen, 1985, p. 405 ‘Marcus Aurelius Clarkus’: Atkinson, De dag van de strijd, p. 237 ‘Er was nog’: Hamilton, Monty: Master of the Battlefield, p. 409 `een begripvolle echtgenoot’: Nigel Nicolson, Alex: The Life of Field Marshal Earl Alexander of Tunis, Londen, 1973, p. 163 p.529 `had Overlord niet gedacht’: Harry C. Butcher, Three Years with Eisenhower, Londen, 1946, 23.11.43, p. 384 `Rhodos waanzin’: Alanbrooke, War Diaries, 7.10.43, p. 458 `Hij heeft zelf gewerkt’: ibid., p. 459 `Net na [onze] pantserwagens’: Clarke, The Eleventh at War, p. 319 p.531 201st Guards Brigade op Monte Camino en 34th en 45th Division: Atkinson, The Day of Battle, p. 260 p.532 `Geordende wreedheid’: GBP, nov. 1943 p.533 `en het hondengevecht’: Hamilton, Monty: Master of the Battlefield, p. 439 `een tengere kleine man’: GBP p.534 `not a happy place’, `vijf sigaretten’: Kenneally, The Honour and the Shame, p. 142 p.535 ‘Winston, zittend in Marrakesh’: Alanbrooke, War Diaries, 6.1.44, p. 510 p.537 `Ik was verbaasd om te zien’: Kenneally, The Honour and the Shame, p. 152 `Steek je nek niet uit’: geciteerd Atkinson, The Day of Battle, p. 355 De Pontijnse moerassen en malaria: Richard Evans, The Third Reich at War, pp. 4778 p.538 ‘We hadden allemaal een misselijkmakend gevoel’: Kenneally, The Honour and the Shame, p. 158 p.539 `Een reeks korte kruisjes’: ibid., p. 165 p.540 ‘The Bowling Alley’: Atkinson, The Day of Battle, p. 426 p.541 `We hoopten een wilde kat te landen’: Alanbrooke, War Diaries, 29.2.44, p. 527 p.542 `Bootleggers van de 133rd Infantry’, en buitenschoolse activiteiten in het bruggenhoofd: Atkinson, The Day of Battle, pp. 4889 p.544 `if the German’: TBJG, part II, vol. vii, 8.2.43, p. 296

36: Het Sovjet Lenteoffensief

p.545 Ontmoeting met Hitler: 4.1.44, Manstein, Lost Victories, pp. 5005 Duits leger verliest het equivalent van een regiment per dag: GSWW, vol. ix/1, p. 805 Wehrmacht-sterkte in januari 1944: ibid., p. 671 p.546 Sterke en zwakke punten van het Rode Leger: Glantz and House, When Titans Clashed, pp. 17981

 

 

821

p.546 `slechte kleine ogen’: Beria, Beria, mijn vader, p. 130 Korsun Cherkassy: zie John Erickson, The Road to Berlin, Londen, 1983, pp. 1779 p.547 `Onze auto passeerde het lichaam’: GBP, dec. 1943 Leningrad Novgorod operatie: Bellamy, Absolute War, pp. 4048 `De granaten waren aan het gooien’: Pavel Zolotov, Zapiski minomyotchika, 1942 1945, Moskou, 2009, p. 107 p.548 `Ik besefte dat ik’, `onder de stront’: ibid., pp. 112, 119 Gatchina-paleis als bordeel: Werth, Leningrad, p. 188 ‘Vier Russische tienerjongens gevangen’: VCD, 8.2.44 Duitse Negende Leger dwingt burgers niemandsland binnen: GSWW, vol. ix/1, pp. 68990 p.549 Seydlitz en generaal Melnikov: TsKhIDK 451p/3/7

37: De Stille Oceaan, China en Birma

p.552 `een schandelijke tentoonstelling’: Eichelberger, citeerde Ellis, The Sharp End, p. 19 p.553 `Long Range Strategic Plan’: Hara Takeshi, `The Ichigo Offensive’, in Peattie, ¯ Drea en van de Ven, The Battle for China, pp. 3934 Chiang Kai shek en waarschuwing voor Japans offensief: van de Ven , Oorlog en nationalisme in China, p. 46 `een overland clearing operatie’: ibid., p. 397 p.555 `proberen te mesten’: geciteerd Theodore H. White, In Search of History, New York, 1978, p. 142 Beweringen van Chennault: Spector, Eagle against the Sun, p. 350 p.556 ‘erg vervelend’, ‘bleef wekenlang nat’, ‘Er waren vierduizend man’: brigadegeneraal Bernard Fergusson, IMW 2586, geciteerd Julian Thompson, Forgotten Voices of Burma, Londen, 2009, p. 158 `het was buitengewoon’: luitenant Richard Rhodes James, 111th Brigade, IWM 19593 p.557 `a lethal dose’, `You could see people’: Maj. Desmond Whyte, RAMC, 111th Brigade, IWM 12570 `fighting the War of Onafhankelijkheid helemaal opnieuw’: geciteerd Louis Allen, Burma: The Longest War, Londen, 1984, pp. 3201 p.559 ‘Ze hadden afstand gedaan’: Maj. John Winstanley, B Company, 4th Battalion, Queen’s Own Royal West Kent Regiment, IWM 17955 ‘Het enorme gewicht van de aanvallen’: majoor Harry Smith, hoofdkantoor, 4th West Kents, IWM 19090 Japanse 56e divisie op Salween: Asano Toyomi, ‘Japanse operaties in Yunnan en Noord-Birma’, in Peattie, Drea en van de Ven, The Battle for China, pp. 3656, 36971 `Dit zal de Limeys verbranden’: Spector, Adelaar tegen de zon, p. 359 p.560 ‘Bij Christus, die kleine klootzakken’: luitenant K. Cooper, geciteerd Ellis, The Sharp End, p. 84 `Zowel officieren als manschappen kijken’: geciteerd Fowler, We Gave our Today, p. 147 Gevechtsmoeheid in het keizerlijke Japanse leger: Kawano, `Japanse gevechtsmoraal’, in Peattie, Drea en van de Ven, The Battle for China, p. 349 p.561 Air strengths in Ichigo Offensive: Hagiwara, `Japanese Air Campaigns in ¯ China’, in Peattie, Drea and van de Ven, The Battle for China, pp. 2501 p.562 Chiang Kai shek en Roosevelt: Dreyer, China in oorlog, blz. 2845

 

822

p.562 `Hsueh verdedigde de stad’: White and Jacoby, Thunder out of China, p. 183 p.565 `een Hollywood premier’: Samuel Eliot Morison, History of United States Naval Operations in World War II, vol. viii: Nieuw-Guinea en de Marianen, Anna polis, Md, 2011, p. 302

38: De lente van verwachtingen

p.567 `zeer aanzienlijke investering’: Butcher, Three Years with Eisenhower, 18.1.44, p. 403 p.568 ‘Anvil [zou] moeten worden opgeofferd’: Bedell Smith aan Eisenhower, 5.1.44, COS SAC File, W. Bedell Smith Papers, geciteerd Crosswell, Beetle, p. 557 `Meedogenloze burgeroorlog’: geciteerd Lacouture, De Gaulle: The Rebel, p. 508 p.569 `De verovering van Rome is het enige belangrijke doel’: geciteerd Atkinson, The Day of Battle, p. 516 p.570 `De meesten droegen sandalen’: ibid., p. 528 p.571 `het is verbazingwekkend’: Alanbrooke, War Diaries, p. 561 `onverklaarbaar’: veldmaarschalk graaf Alexander van Tunis, The Alexander Memoirs, 1940-1945, Londen, 1962, p. 127 p.573 ‘Hoe vind je dat?’: Vernon A. Walters, Silent Missions, New York, 1978, p. 97, geciteerd Atkinson, The Day of Battle, p. 575 p.574 `gewoon een beetje goedkope bluf’: General der Infanterie Blumentritt, debriefing 6.8.45, NA II 407/427/24231 p.575 Dempsey on Eisenhower: gesprek met Clive Duncan, aan wie ik hier zeer dankbaar voor ben detail in een brief, 7.9.11 Drie Skytrains neergeschoten door geallieerde schepen: Bill Goff, HMS Scylla, SWWEC, Everyone’s War, nr. 20, Winter 2009 p.578 `het licht zou verdwijnen’: Harley A. Reynolds, `The First Wave’, American Valor Quarterly, Spring/Summer 2009, pp. 1522 p.579 `the whole horizon’: FMS B 403 `Some boats were coming back’: Reynolds, `The First Wave’, American Valor Quarterly, Spring/ Zomer 2009, pp. 1522 p.581 `Ben zeer tevreden’: Hamilton, Monty: Master of the Battlefield, p. 621

39: Bagration en Normandië

p.586 `hitte van hoge zomerdagen’: Lt Rudolf F., 6.Inf.Div., 23.6.44, BfZ SS 27 662 A p.587 `We hadden echt een zwarte dag’: Uffz.Julfried K., Pz.Aufkl.Abt.125, 25.Pz.Gren. Div., 24.6.44, BfZ SS 45 402 p.589 `the traffic control’: Lt Degan, citeerde Paul Adair, Hitler’s Greatest Defeat, Londen, 1994, p. 106 p.590 `De Ivans braken door’: Uffz. Alfons F., 206th Inf.Div., 28.6.44, BfZ SS 56 601 C p.591 `Toen we Bobruisk binnengingen’: Grossman papers, RGALI 1710/3/ 50 `Onze mensen die we hebben bevrijd’: brieven van Vladimir Tsoglin aan zijn moeder, in I. Altman (red.), Sokhrani moi pisma, Moskou, 2007, pp. 26075 p.592 `De vijand heeft nu gedaan’: San.O’Gefr. Otto H., Herres Betr.Kp. 6, 13.7.44, BfZ SS 24 740 `Als de Russen het bijhouden’: O’Gefr. Otto L., Fl.H.Kdtr.(E) 209/XVII, 10.7.44, BfZ SS L 55 922

 

 

823

p.592 `Een partizaan, een kleine man’: Grossman papers, RGALI 1710/3/47 NKVD in Lwów: Rees, Tweede Wereldoorlog achter gesloten deuren, p. 274 p.593 `Hun effect zou moeten zijn’: O’Gefr. Otto L., Fl.H.Kdtr.(E) 209/XVII, 10.7.44, BfZ SS L 55 922 `De Russen vallen constant aan’: Gefr. Heinrich R., Bau Pi.Btl.735, 26.7.44 , BfZ SS 03 707 D `men kan niet meer’: O’Gefr. Karl B., Rgts.Gru.332, 28.7.44, BA MA H 34/1 `colonnes of soldier and vluchtelingen’: Erika S., Ragnit, 28.7.44, BA MA H34/1 `Het is perfecte logica’: PI Troyanovsky, Na vosmi frontakh, Moskou, 1982, p. 183 p.594 `Stalin zal ons wreken!’: RGALI 1710/1/123 `NPT onder rang majoor’: ik ben de heer SW Kulhmann zeer dankbaar voor het sturen van een fotokopie van het veldnotitieboekje van zijn vader, met deze instructie, 5.2 .11 ‘geen gevangenen’, G. Steer, 1/4e KOYLI, SWWEC 2002.1644 ‘zware verliezen’: 27.6.44, TNA KV 9826 p.595 ‘had de ongebruikelijke gave’: CJC Molony, The Mediterranean and Middle East, London , 1984, vol. vi, deel 1, p. 511, geciteerd Atkinson, The Day of Battle, p. 300 p.596 `Volledige verandering voor zover’: Myles Hildyard ongepubliceerd dagboek, 22.6.44 (privécollectie) p.597 `Je moet er een einde aan maken’: Blumentritt, ETHINT 73 `De Duitsers hebben niet veel meer over’: geciteerd Martin Blumenson, Het duel voor Frankrijk 1944, New York, 2000, p. 23 p.598 `a dirty bush was’: Peter Lieb, conventionele oorlog of ideologische oorlog? Warfare and Fighting Partizanen in Frankrijk 1943/44, München, 2007, p. 176 (`dirty bush war’) Psychiatrische slachtoffers van het Amerikaanse leger in de Tweede Wereldoorlog: Albert J. Glass, `Les sons Learned’, in Albert J. Glass (red.), Neuropsychiatry in World War II, Washington, DC, Office van de Surgeon General, 1973, vol. ii, pp. 101523 p.599 `zware bommenwerpers kunnen niet intiem deelnemen’: Montgomery citeerde GBP `Ik bekijk de vooruitzichten’: 14.7.44, PDDE, p. 2004

40: Berlijn, Warschau en Parijs

p.603 `wisselende paarden’: GSWW, vol. ix/1, p. 855 p.604 `niet helemaal ontevreden’: Smith, Mussolini, p. 358 p.605 `niet te optimaliseren’: GSWW, vol. ix/1, p. 829 Meer dan 5.000 verdachte tegenstanders: ibid., p. 912 `De generaals die uitvoerden’: Gefr. Heinrich R., Bau Pi.Btl.735, 5.7.44, BfZ SS 03 707 D p.606 `Onze levens zijn het niet waard’: ibid. `Met de Duitse groet’: Dr. K., Feldlaz.8, 8.Jäg.Div., BA MA RH 13 v.53 `Zeker, het ziet er slecht uit’: Uffz. Werner F, 12.Pz.Div., 28.7. 44, BfZ SS 23 151 E ‘En spoedig zullen ze zijn’: EH, 26.7.44, BA MA H 34/1 ‘Liefste, wees niet bang’: O’Gefr M., Div.Vers.Rgt.195 , 27.7.44, BA MA H 34/1 p.607 ‘dertig duizend oneven’: geciteerd Roberts, Masters and Commanders, p. 504 `Het effect van de grote conflicten’: Keitel en Jodl, FMS A 915

 

824

p.607 `Psychologisch vind ik’: Gefr. Karl B., schw.Art.Abt.460, 20.7.44, BfZ SS 25 345 D p.608 `We hebben net ontvangen’: Lt Hans R., le .Flak Abt.783(v.), 30.7.44, BfZ SS L49 812 `Round us not less’: O’Gefr. FHB, 11.Inf.Div., 30.7.44, BfZ SS 34 427 Verliezen van het Rode Leger in Bagration: Krivosheev, Sovjet-slachtoffers en gevechtsverliezen, pp. 1446 Wehrmacht-verliezen: Rüdiger Overmans, Duitse militaire verliezen in de Tweede Wereldoorlog, München , 1999, blz. 238 en 279, geciteerd GSWW, vol. ix/1, pp. 66 en 805 `De Polen zijn vreemd’: brieven van Efraim Genkin aan zijn familie, 18/08/44, in Altman (ed.), Sokhrani moi pisma, Moskou, 2007, pp. 27682 p. 609 Gesprek tussen Jan Stanislaw Jankowski en Jan Nowak Jezioran ´ski: Wladyslaw Bartoszewski, Verlaten helden van de Opstand van Warschau, Kraków, 2008, p. 17 `het uur van actie’: MPW p.610 `Als Stalin de zijne zou gebruiken’: Timothy Snyder, Bloodlands, p. 298 Aanval op concentratiekamp Warschau: 5.8.44, Snyder, Bloodlands, p. 302 `Eén kogel, één Duitser!’: Dorota Niemczyk (red.), Brok Eugeniusz Lokajski, 1908-1944, Warschau, 2007; en MPW p.611 `Toen hij naar beneden sprong’: Bartoszewski, Abandoned Heroes of the Warsaw Uprising, p. 50 p.612 Dirlewanger in Warschau: Generaloberst Hans Friessner, Verrate battles, Hamburg, 1956, p. 205 `strategisch nutteloos’: Alexander, The Alexander Memoirs, p. 136 p.613 `Er zijn geen Duitsers’: geciteerd generaal-majoor Kenner, hoofd medische dienst SHAEF, OCMH FPP `We moeten naar Parijs marcheren’: interview met generaal de Faulle, OCMH FPP p.615 `In de strijd tegen Warschau’ : Jan Lissowski, in Niemczyk (red.), Brok Eugeniusz Lokajski `Let’s dance a mazurka again’: Roman Loth, in Niemczyk (red.), Brok Eugeniusz Lokajski p.616 Bombing and IG Farben at Auschwitz III: zie Jeffreys, Hell’s Cartel, pp. 2889 `We wachten op je rode pest’: geciteerd Snyder, Bloodlands, p. 308

41: Het Ichigo-offensief en Leyte ¯

p.618 Japanse verliezen door uithongering: Akira Fujiwara, Uejini shita eireitachi, Tokyo, 2001, pp. 1358, geciteerd Collingham, The Taste of War, pp. 10 en 303 p.619 `witte varkens’, `zwarte varkens’: Ogawa Shoji, Kyokugen no Naka no Ningen: Shi no ¯ Shima Nyu ¯ginia, Tokio, 1983, p. 167 `het waren geen guerrillastrijders’: Nogi Harumichi, Kaigun Tokubetsu Keisatsutai: Anbon Shima Bomber Command Kyu Senpan no Shuki, Tokio, 1975, p. 207, geciteerd ¯ Tanaka, Hidden Horrors, p. 114 p.620 `We hebben het bevel om terug te trekken’: Al Ying Yunping, geciteerd Hastings, Nemesis, p. 12 p.621 `Eén man op drie’: White and Jacoby, Thunder out of China, p. 187 p.622 `verraders uitroeien’: Yang Kuisong, `Nationalist and Communist Guerrilla Warfare’, in Peattie, Drea en van de Ven, The Battle for China, p. 324

 

 

825

p.622 Voor repressie, marteling en de maoïstische persoonlijkheidscultus, zie Chang en Halliday, Mao, pp. 288305. Voor Stilwell en Hurley’s ontmoeting met Chiang Kai shek, zie Romanus en Sunderland, Stilwell’s Command Problems, pp. 37984; Tuchman, Stilwell, blz. 4934; Spector, Eagle against the Sun, pp. 3689 p.623 `acquiesce in an unenlightened’: geciteerd in Barbara W. Tuchman, Stilwell and the American Experience in China, 191145, New York, 1971, p. 646 belastering van Chiang Kai shek: van de Ven, Oorlog en nationalisme in China, p. 3; White and Jacoby, Thunder out of China, New York, 1946 `Een volledige en open verklaring’: geciteerd van de Ven, War and Nationalism in China, p. 60 p.624 Effecten van het Ichigo-offensief: Asano Toyomi, `Japanse operaties in Yunnan¯ en Noord-Birma’, in Peattie, Drea en van de Ven, The Battle for China, p. 361 p.627 `zoveel eieren’: Fukudome citeerde Spector, Eagle against the Sun, p. 424

42: Ongerealiseerde hoop

p.633 Duitse wreedheden tijdens de terugtocht door België: William I. Hitchcock, Liberation: The Bitter Road to Freedom: Europe, 1944-1945, Londen, 2008, pp. 613 `wonderbaarlijk geënt’: Bradley, A Soldier’s Story, New York, 1965 p.634 `Monty doet wat hij wil’: Blumenson (ed.), The Patton Papers, vol. ii, p. 548 p.635 `Steady, Monty!’: rapporteerde generaal-majoor MAP Graham, geciteerd Wilmot, The Struggle for Europe, p. 560 ‘Had the vrome’: Omar N. Bradley, A Soldier’s Story, New York, 1961, p. 409 p.636 `We zijn mentaal en moreel’: Verkocht. WW, Flak Rg.291, AOK16, BA MA RH 13 v. 53 p.637 `aansprakelijkheid’: geciteerd Roberts, Masters and Commanders, p. 523 ‘in een land dat voornamelijk agrarisch en pastoraal is’: geciteerd Martin Gilbert, The Second World War, Londen, 1989, p. 592 p.638 `met open mond’: GBP, 2.4.45 `de meest vermoeiende vraag’: TNA PREM 3/434/2, pp. 45, geciteerd Rees, Tweede Wereldoorlog achter gesloten deuren, p. 309 p.639 ‘nogal cynisch’, ‘Nee, je houdt het’: Berezhkov, At Stalin’s Side, p. 304 ‘Britain ging to war’, ‘En hoeveel divisies’: ibid., pp. 30910 p.640 ‘The flood of Bolshevism’: geciteerd Roberts, Masters and Commanders, p. 527 `U kent de Russen’: geciteerd Detlef Vogel, `Het Duitse dagelijkse leven in de oorlog weerspiegeld in veldpostbrieven’, in Detlef Vogel en Wolfram Wette (eds), Andere helmen Andere mensen? Ervaring thuis en het dagelijks leven aan het front in de Tweede Wereldoorlog, Essen, 1995, pp. 489 p.641 `Bismarckiaanse stijl’, `Het werd op briljante wijze gevochten’: GBP, 4.10.44 `Toen’: ibid . p.642 `kwaadaardige verschijning van een verslagen stad’: ibid. ‘Ik snap het niet’: ibid. p.643 `De Amerikaanse patrouilleleider’: GBP, 20.10.44 `grote blanke vrouwen’: ibid.

 

826

p.643 `Litouwen haten ons’: Efraim Genkin in Altman (ed.), Sokhrani moi pisma, pp. 27682 p.644 `The Special Detachment’: Mikhail Petrovich Chebikin, http://www.iremem ber.ru/pekhotintsi /chebikin mikhail petrovich/ `Wat zal er gebeurd zijn’: San.O’Gefr. Hans W., 2e Oorlog Laz./Oorlog Laz. Abt.529(R), 30.7.44, BfZ SS 24 231 `De meesten van hen hadden geen verlangen’: http://iremember.ru/pekhotintsi/avrotinskiy efim mironovich.html p.645 `De Hongaren waren eigenlijk’: Efim Mironovich Avrotinskii, http://iremem ber.ru/pekhotintsi/avrotinskiy efim mironovich.html Voor de coup van de nazi’s in Boedapest, zie Kershaw, Hitler, 1936-1945: Nemesis, pp. 7347 p.646 `In the name of Christ Fire !’: Krisztián Ungváry, Battle for Budapest: 100 Days in World War II, Londen, 2010, p. 241 Vervolging en pogingen om Joden te redden in Boedapest: ibid., pp. 23652 p.648 Opstand in Keulen: Ian Kershaw, The End: Hitler’s Germany, 194445, Londen, 2011, p. 149 60 procent van alle bommen op Duitsland na juli 1944: ibid., p. 79 ‘werd alleen maar onoverkomelijk’: ibid., p. 134 p.649 `Het gebed voor onze Führer’: geciteerd Vogel, `Het dagelijks leven in Duitsland zoals weerspiegeld in veldpostbrieven’, in Vogel en Wette (eds), Andere helmen Andere mensen?, p. 47 `Om 05.15 uur, de voorbereiding van de artillerie’: Blumenson (red.), The Patton Papers, vol. ii, p. 571 `The whole damn company’: Bradley, A Soldier’s Story, pp. 4301 p.650 `an griezelig spookachtig gebied’: Russell F. Weigley, Eisenhower’s Lieutenants, Bloomington, Ind., 1990, p. 365 toewijzing van vervangingen: Bradley, A Soldier’s Story, p. 438 p.651 `Squads and pelotons’: geciteerd Paul Fussell, The Boys’ Crusade, New York, 2003, p. 87 `tweeduizend jaar staren’: Ellis, The Sharp End, p. 252 Slachtoffers in het Hürtgenwald: zie Fussell, The Boys’ Crusade, p. 83 p.652 `Het zal waarschijnlijk niet van ons zijn’: Bradley, A Soldier’s Story, p. 433 53e (Welsh) Divisie in Reichswald: Ellis, The Sharp End, p. 169 p.653 `Communist verkleed als maarschalk’: de Gaulle, Mémoires de guerre, vol. iii: Le Salut, 1944-1946, p. 61 `Men houdt nooit op Pools te zijn’: Hervé Alphand, L’Étonnement d’être: journal, 1939-1973, Parijs, 1977, p. 180

43: De Ardennen en Athene

p.654 `GI’s in hun enthousiasme voor’: Bradley, A Soldier’s Story, p. 428 p.656 Bormann bij Ziegenberg: Kershaw, The End, p. 145 p.659 `Where in the hell’: Chester B. Hansen, dagboek 17.12.44, Hansen Papers, USAMHI `Fine, we should open up’: Butcher, Three Years with Eisenhower, p. 613 `een afleiding voor een grotere’, `alles hangt ervan af’: GBP, 17/12/44 blz. 660 `We zijn aan het inpakken’: gesprek met MRD Foot, 2.12.09

 

 

827

p.661 `Met mest gevulde, drassige dorpen’: Blumenson (red.), The Patton Papers, vol. ii, 9.12.44, p. 589 `Wanneer kun je aanvallen?’: ibid., pp. 599600 p.662 `Nou, Brad, dat zijn’: geciteerd Crosswell, Beetle, p. 816 p.663 `zoals Christus gekomen is’: geciteerd Hamilton, Montgomery: Master of the Battlefield, p. 213 ‘expeditie kastanje trekken’, ‘Destiny heeft mij gestuurd’: brief 21.12.44, Blumenson (ed.), The Patton Papers, vol. ii, p. 603 782 Duitse lijken: Harold R. Winton, Corps Commanders of the Bulge, Lawrence, Kan., 2007, p. 135 p.664 `een heldere koude kerst’: Blumenson (ed.), The Patton Papers, vol. ii, 25/12/44, p. 606 `de Amerikaanse Luftwaffe’: Ellis, The Sharp End, p. 72 Bodemplaat: Winton, Corps Commanders of the Bulge, pp. 21315 p.665 `Het lijkt me alsof’: Alanbrooke, War Diaries, 2330.12.44, p. 638 ‘suggereerde dat De Gaulle’: DCD, 4.1.45 blz. 666 ‘alle kwaad van Monty’s persinterview besprak’: Alanbrooke, War Diaries, 8.1.45, p. 644 `om de geopolitieke realiteit onder ogen te zien’: Mazower, Inside Hitler’s Greece, p. 268; gebeurtenissen in Griekenland die hier worden beschreven zijn voornamelijk gebaseerd op Mazower’s uitstekende relaas p.669 `lijkt op een verslagen buitenpost’: Hastings, Finest Years, p. 536 `drie armoedige desperado’s’: ibid., p. 537 Voor het lijden van België in de late herfst en winter van 1944, zie Hitch cock, Liberation, pp. 649 p.670 Belgische burgers in de Ardennen: zie ibid., pp. 8190 p.671 Condities in Holland: ibid., blz. 98122; Collingham, The Taste of War, pp. 1759 p.672 ‘Voor de aanvallende Canadezen’: geciteerd Ellis, The Sharp End, p. 363 p.673 `psychologische afhankelijkheid van’: Max Hastings, Armageddon: The Battle for Germany, 194445, Londen, 2007, p. 171

44: Van de Vistula naar de Oder

p.674 `Goddank dat’: BA MA MSg 2/5275 v. 1.6.40 `De jonge soldaat’: György Thuróczy, Kropotov nem tréfál, Debrecen, 1993, p. 103 p.675 `tien keer vernietigd’: geciteerd Ungváry, Battle for Budapest, Londen, 2010, p. 32. Ungváry’s verslag van de belegering is de beste en meest betrouwbare p.678 `De bruggen bleven constant’: Hans Bayer, Kavelleriedivisionen der Waffen-SS, Heidelberg, 1980, p. 347 p.679 `Het was een meisje’: Dénes Vass, geciteerd Ungváry, Battle for Budapest, p. 141 p.680 `Sommige straten moeten worden geraden’: Sándor Márai, `Budai séta’, in Boedapest, dec. 1945, blz. 96, geciteerd ibid., p. 234 Wallenberg en Katyn Ungváry, Slag om Boedapest, p. 281; arrestatie door SMERSh´: en executie: Beria, Beria, mijn vader, pp. 111, 336 `Op veel plaatsen verkrachten ze vrouwen’: László Deseodiary, geciteerd Ungváry, Battle for Budapest, p. 234; zie ook Rees, Tweede Wereldoorlog achter gesloten deuren, pp. 3229

 

828

p.681 `70 procent van de vrouwen’: geciteerd Ungváry, Battle for Budapest, p. 285 `Ongebreidelde, krankzinnige haat’: geciteerd ibid., p. 287 `geen vrouwen en geen buit’: Zolotov, Zapiski minomyotchika, pp. 1878 `dacht niet dat dat helemaal was’: Alexander, The Alexander Memoirs, pp. 1323 p.682 `Deze missie’: Guderian, Panzer Leader, p . 420 `zware regen en natte sneeuw’: RGVA 38680/1/3, p. 40 p.684 `Alle wegen waren gevuld met oude mensen: Rabichev, Voina vsyo spishet, vospominaniya ofitsera-svyazista, pp. 1935 p.685 `Russische soldaten waren aan het verkrachten’: Natalya Gesse in Richard Lourie (ed.), Russia Speaks : An Oral History from the Revolution to the Present, New York, 1991, pp. 2545 p.686 `kazerne-erotiek’: Yuri Polakov geciteerd in Igor Kon, Sex and Russian Society, Bloomington, Ind., 1993, p. 26 `Een crimineel is altijd een crimineel’: Nikolai Abramovich Vinokur, http://www. iremember.ru/mediki/vinokur nikolay abramovich `De volledige inhoud’: Rabichev, Voina vsyo spishet, vospominaniya ofitserasvyazista, p. 143 `tumultueuze markt’: Aleksandr Solzjenitsyn, Prussian Nights, New York, 1983, p. 67 `Duitsers lieten alles achter’: brieven van Efraim Genkin aan zijn familie, 22.1.45, in Altman (red.), Sokhrani moi pisma, p. 321 p.687 Vertrek uit Auschwitz: Hilberg, De vernietiging van de Europese Joden, p. 254 p.688 Kurilowicz in Auschwitz rapport door Shikin: 9.2.45, RGASPI 17/125/323, pp. 14 `ongeveer vier miljoen mensen’: BA B R55/616, p. 158 p.689 `Ze waren lafaards’: Tkachenko van SMERsh naar Beria, GARF 9401/2/93, p. 324 `Onze tanks zijn gestreken’: VCD, 23.1.45 `Alles staat in brand’: Grossman papers, RGALI 1710/3/51, p. 231 `Dit alles biedt’: RGASPI 17/125/314, pp. 405 p.690 `We reden dichter bij Berlijn’: VCD, 31/1/45

45: Filippijnen, Iwo Jima, Okinawa, Tokyo Raids

p.693 The race for Manila: Spector, Eagle against the Sun, pp. 5203 p.697 `Dienstplicht komt’: Charles F. Romanus en Riley Sunderland, The United States Army in World War II: The ChinaBurmaIndia Theatre, vol. iii, Washington, DC, 1959, p. 369 Aankomst van de 37ste Divisie in Indochina: Kawano, `Japanese Combat Morale’, in Peattie, Drea en van de Ven, The Battle for China, p. 328 p.698 Voor Indochina in 1944 en 1945, zie Gary R. Hess, `Franklin Roosevelt and Indochina’, Journal of American History, vol. 59, nr. 2, september 1972; Ralph B. Smith, ‘De Japanse periode in Indochina en de staatsgreep van 9 maart 1945′, Journal of Southeast Asian Studies, vol. 9, nr. 2, september 1978; Collingham, The Taste of War, pp. 2402 Marinejagerpiloten die bridge spelen: Toshio Hijikata, geciteerd Hastings, Nemesis, pp. xxiiixxiv p.699 `precisiebombardementen: Biddle, Rhetoric and Reality in Air Warfare, p. 268 `Stay Alive in ’45’: Swift, Bomber County, p. 99 p.700 `Rotsverschuivingen werden getuimeld’: Ellis, The Sharp End, p. 82

 

 

829

p.701 `Het hijsen van die vlag’: geciteerd George W. Garand en Truman R. Strobridge, History of US Marine Corps Operations in World War II, vol. iv: Operations in de westelijke Stille Oceaan, Washington, DC, 1971, p. 542 p.703 `Where the hell’: EB Sledge, With the Old Breed, London, 2010, p. 195 p.705 `Als een kamikaze toeslaat’: Keith Wheeler, The Road to Tokyo, Alexandria, Va, 1979, p. 187 p.706 ‘granaten zo snel gooien’: Ellis, The Sharp End, p. 83 `Nou en?’: Slee, met het oude ras, p. 226 `De riolering was natuurlijk verschrikkelijk’: William Manchester, Goodbye Darkness: A Memoir of the Pacific War, New York, 1980, p. 359

46: Jalta, Dresden, Königsberg

p.710 `de zwakte van de democratieën’: Beria, Beria, mijn vader, p. 105 p.711 `Over Polen Iosef Vissarionovich’: ibid., p. 106 `De Amerikanen zijn diep onwetend’: Lord Moran, Churchill at War, 194045, Londen, 2002, p. 268, geciteerd SM Plokhy, Yalta: The Price of Peace, New York, 2010, p. 153 ‘We zullen toestaan’: Beria, Beria, mijn vader, p. 106 p.712 ‘veel zonden begaan tegen’, ‘machtig, vrij en onafhankelijk’: Tegeran. Jalta. Potsdam. Sbornik documentov, Moskou, 1970, p. 22 p.714 `zo elastisch dat de Russen’: William D. Leahy, I Was There, Stratford, NH, 1979, pp. 31516, geciteerd Plokhy, Yalta, p. 251 Stalin en de dood van Roosevelt: Beria, Beria, mijn vader, p. 113 p.716 `het directe resultaat’: Plokhy, Yalta, p. 208 Over Dresden, zie Frederick Taylor, Dresden, Londen, 2004; Sir Charles Webster en Noble Frankland, The Strategic Air Offensive against Germany, 1939-1945, 4 delen, Londen, 1961, vol. iii; Biddle, Rhetoric and Reality in Air Warfare, pp. 23261; Miller, Achtste Luchtmacht, blz. 42741; Friedrich, Der Brand, pp. 35863 `Berlijn, Leipzig en Dresden’: Biddle, Rhetoric and Reality in Air Warfare, p. 254 `Moeten we nu opgeven’: SOAG, vol. iii, p. 112 `Dresden was gewoon een ander’: Bishop, Bomber Boys, p. 342 p.717 `de vernietiging van Dresden blijft’: SOAG, vol. iii, p. 112 Slachtoffers US Eighth Air Force: Miller, The Eighth Air Force, p. 7 p.718 `ongeveer 18.000 en zeker’: Frederick Taylor in Der Spiegel, 2/10/08. ‘Kracht door angst’: GSWW, vol. ix/1, p. 23 ‘Overwinning of Siberië’: TNA PREM 3 193/2, geciteerd ibid. `De ellende die zou volgen’: geciteerd Vogel, `Het Duitse dagelijkse leven in de oorlog zoals weerspiegeld in veldpostbrieven’, in Vogel en Wette, Andere helmen Andere mensen?, p. 45 p.719 `Het aantal buitengewone’: rapport van 12.4.45, TsAMO 372/6570/88, pp. 1720 Stutthof concentratiekamp: RGVA 32904/1/19 p.720 `Het onderzoek van het pand’: Shvernik aan Molotov, GARF 9401/2/96, pp. 25561 `The shtrafroty positioned’: Yefim Abelevich Golbraikh in Drabkin (ed.), Svyashchennaya voina, p. 107

 

830

p.720 `Ik ben alleen in oorlog geweest’: Vladimir Tsoglin aan zijn moeder, 14.2.45, in Altman (red.), Sokhrani moi pisma, pp. 26075 `Toen we de kust bereikten’: Rabichev, Voina vsyo spishet , vospominaniya ofitsera-svyazista, p. 166 p.721 `De haven van Rosenberg’: Vladimir Tsoglin in Altman (red.), Sokhrani moi pisma, pp. 26075 `Maar daar was geen sprake van’: Karl Heinz Schulze, `Der loste heap’, BA MA MSg2 242 p.722 `Moraal is laag’: RGALI 1710/3/47, p. 25

47: Amerikanen aan de Elbe

p.723 `De Duitsers lijken het gewoon niet te begrijpen’: GBP, 4/2/45 `Het is de angst van Rusland’: Blumenson (ed.), The Patton Papers, vol. ii, p.22.11.44, p. 580 p.725 `Go to the Stavka’, `into account’: Georgii Zhukov, Vospominaniya i razmyshleniya, Moskou, 2002, vol. iv, p. 216 p.726 `niet het logische’: Eisenhower, Crusade in Europe, p. 433 p.727 `minimaliseer het algemene Sovjetprobleem’: TNA PREM 3/356/6 `Probeer het, Joe’: geciteerd door David Clay Large, `Funeral in Berlin: The Cold War Turns Hot’, in Robert Cowley (red. .), Wat als?, New York, 1999, p. 355 Stalins ontmoeting met Harriman en Clark Kerr: NA II RG334/Entry 309/Box 2 `Are you awareness’: IS Konev, Year of Victory, Moskou, 1984, p. 79; Zhukov, Vospominania i Razmyshlenia, vol. iv, p. 226 p.728 `Helemaal samengevallen’: VOV, vol. iii, p. 269 ‘zeer onder de indruk’: ibid. `Amerikaanse tankers’: Krasnaya Zvezda, 11.4.45 `veroveren met camera’s’: NA II 740.0011 EW/4 1345 `In de afgelopen dagen’: Fritz Hockenjos, BA MA MSg2 4038, p. 16 p.729 `We zijn door kleine steden gegaan’: GBP, 16/4/45 `One passeert door’: Stephenspender, European Witness, Londen, 1946, geciteerd Swift, Bomber County, p. 164 `Wegen zijn nog steeds druk’: GBP, 2/4/45 p.730 Gardelegen bloedbad: GBP, 16/4/45 `Alex, waar ga je heen?’: Bolling, citeerde Cornelius Ryan, The Last Battle, New York, 1995, p. 229 `Waar heb je dit in vredesnaam vandaan?’: geciteerd ibid., p. 261 p.732 `should shake hands’: NAII 7400011 EW/4 2345 `Mijn Führer, ik feliciteer u!’: Hugh Trevor Roper, The Last Days of Hitler, Londen, 1995, pp. 8990 `take a whole world’: Hieronder, Als Hitlers adjudant, p. 398 p.733 `lege zinnen en beloften’: rapport van 28.3.45, geciteerd Evans, The Third Reich at War, p. 714 ‘Hitler werd bleker’: gesprek met gepensioneerde Generalleutnant Bernd Freiherr Freytag von Loringhoven, 4 oktober 1999 ‘een mengeling van nerveuze energie’: gesprek met gepensioneerde inspecteur-generaal Ulrich de Maizière, 9 oktober 1999

 

 

831

p.733 Offensief van het Achtste Leger in Italië: Churchill Papers 20/215, geciteerd Martin Gilbert, Road to Victory: Winston S. Churchill, 1941-1945, London, 1986, pp. 12889 p.734 Order of the Day: BA MA RH19/ XV /9b, p. 34 `Om je aan de dood te laten wennen!’, `Tot ziens in het massagraf!’: Helmut Altner, Berlin Dance of Death, Staplehurst, Kent, 2002, pp. 41 en 17

48: De Berlijnse operatie

p.735 `Er zal geen medelijden zijn’: TsAMO 233/2374/92, p. 240 p.736 `Kameraad Ehrenburg vereenvoudigt’: Pravda, 14.4.45 `moreel en politiek instabiel’: TsAMO 233/2374/93, p. 454 `Ongezonde stemmingen ontwikkeld’: Serov aan Beria, 19.4.1945, GARF 9401/2/95, pp. 315, 91 p.737 `Vertel me, bent u ook’: gesprek met generaal aD Wust, 10.10.99 `Vluchtelingen haast je’: Altner, Berlin Dance of Death, p. 54 p.738 `Dus, je hebt onderschat’: Zhukov, Vospominania i Razmyshlenia, vol. iii, p. 245 p.740 `Het gaat niet goed met Zhukov’: TsAMO TsGV/70500/2, pp. 1459 `ondernemen op grote schaal verkenning’: NA II RG 334/Entry 309/Box 2 p.742 `het offeren van kinderen ‘: BA MA MSg2/1096, p. 6 p.744 `De boeren staan aan hun tuinhekken’: Altner, Berlin Dance of Death, p. 69 `Vanwege de traagheid’: TsAMO 233/2374/92, pp. 35960 p.745 `In de eetkamer’: Theo Findahl, Last Act: Berlin, 19391945, Hamburg, 1946, p. 146 `Het is allemaal voorbij, mijn kind’: Moorhouse, Berlin at War, p. 360 Voor zelfmoorden in Duitsland aan het einde van de oorlog, zie Christian Goeschel, Suicide in Nazi Germany, Oxford, 2009 `You will see, the Russians’: geciteerd Gilbert, The Second World War, p. 670 p.747 `geestesziekte bestond’: gesprek met voormalig algemeen inspecteur Ulrich de Maizière, 9.10.99 `Omdat de fascistische kliek’: TsAMO 233/2374/93, p. 414 `tragische komedie’: BA MA MSg1/976, p. 22 p.748 `Geloof je echt’: Fritz Hockenjos, BA MA MSg 2 4038, p. 24 p.750 `zijn tot nu toe zeer beminnelijk’: Rabe, The Good German of Nanking, pp. 21820 `Frau ist Frau’: gesprek met Magda Wieland, 11.7.00 Schattingen van verkrachtingen en sterfgevallen door verkrachting en zelfmoord: Dr. Gerhard Reichling, in Helke Sander en Barbara Johr, Bevrijders en Bevrijden. Oorlog, verkrachting, kinderen, München, 1992, pp. 54, 59 p.751 `De Führer in Berlijn’: NA II RG 338 R 79, pp. 378 p.754 `Nu heeft hij het gehad’: Zhukov, Vospominania i Razmyshlenia , vol. iv, pp. 26970 p.755 `aan het hoofd van zijn troepen’: Trevor Roper, The Last Days of Hitler, p. 188

49: Steden van de Doden

p.757 `Ik ben niet in staat’: Efraim Genkin in Altman (ed.), Sokhrani moi pisma, p. 282 `Overwinnaars worden niet beoordeeld’: Ehrenburg, Men, Years Life, vol. v, p 37

 

832

p.757 `Mensen leefden met hun lot’: gesprek met Lothar Loewe, 9 oktober 2001 `De mensen waren niet schuldig’: Fritz Hockenjos, BA MA MSg 2 4038, p. 25 p.758 `verrader van het moederland Generaal Vlasov’: GLAVPURKKA, RGASPI 17/125/310 p.760 `Een genadeloze strijd’: TsAMO 372/6570/78, pp. 302 `systematische anti-Sovjetpraat’: RGVA 38686/ 1/26, p. 36 `Contrarevolutionaire misdaden’: GARF 9401/1a/165, pp. 1813 p.761 `Op de wegen van Duitsland vandaag’: GBP, 19/4/45 `Een oude vrouwelijke reiziger’: RGALI 1710/3/51 ` Enkele Amerikaanse gevangenen’: GBP, 19/4/45 p.762 ‘Degenen geïdentificeerd als moordenaars’: Kenneally, The Honour and the Shame, pp. 2056 Operation Unthinkable: TNA CAB 120/691; zie ook Hastings, Finest Years, pp. 5717 p.763 `Het idee is natuurlijk’: Alanbrooke, War Diaries, 24.5.45, pp. 6934 `opnieuw besproken’: ibid., p. 695 p.764 `een nieuw Jalta’: Plokhy, Yalta, p. 383 `Over een paar dagen’: Alanbrooke, War Diaries, 2.7.45, 3.7.45, p. 701 Stalins veiligheid voor Potsdam: Montefiore, Stalin: The Court of the Red Tsar, pp. 43940 `volledig verbrijzeld’: Alanbrooke, War Diaries, p. 709 p.765 `Het moet heel prettig voor je zijn’: Berezhkov, Geschiedenis in wording, p. 168 `een landing in Noorwegen’: Beria, Beria, mijn vader, pp. 11213 p.766 `Churchill stond bij de deur’: ibid., p. 118 ‘Nou, premier, ik weet het’: geciteerd Hastings, Finest Years, p. 578 `Socialist, meneer’: wijlen AH Brodhurst aan de auteur p.767 Over titoïstische bloedbaden in Slovenië ben ik Keith Miles en Joze Dezman dankbaar voor documenten over dit onderwerp; ook papers van het symposium in Teinach, Oostenrijk, 30 juni 1995 Tsjechische uitzettingen: Snyder, Bloodlands, p. 320 p.769 `Murder werd gewoon’: Czeslaw Milosz, The Captive Mind, Londen, 2001, pp. 269 `If we are American’: Anne Applebaum, New York Review of Books, 11.11.10

50: De atoombommen en de onderwerping van Japan

p.770 `A honky tonk’: White and Jacoby, Thunder out of China, p. 267 p.771 Opiumhandel in communistische gebieden en inflatie: zie Chang en Halliday, Mao, pp. 33741 `Ik probeerde gewoon te kiezen’: Enomoto Masayo in Rees, Their Darkest Hour, p. 74; over kannibalisme door Japanse strijdkrachten, zie Tanaka, Hidden Horrors, pp. 11134 Voor Unit 731 en Japanse biologische oorlogsvoering, zie Tanaka, Hidden Horrors, pp. 13565 p.772 Experimenten op bommenwerperbemanningen: NA II RG 153/Entry 143/Boxes 106273 en 13623; Tanaka, Verborgen verschrikkingen, p. 160 `Incapacitated Soldiers’: Allied Translator and Interpreter Section Southwest Pacific Area, geciteerd Tanaka, Hidden Horrors, p. 160 p.773 `Overleef niet in schaamte’: geciteerd Hastings, Nemesis, p. 57

 

 

833

p.773 ‘het leger had gegraven’: geciteerd Robert P. Newman, Truman and the Hiroshima Cult, East Lansing, Michigan, 1995, p. 43 p.774 `ze mogen verwachten’: Spector, Adelaar tegen de zon, p. 555 p.775 `Japan lost the war’: soldaten van de 37th Division, geciteerd Kawano, `Japanese Combat Morale’, in Peattie, Drea en van de Ven, The Battle for China, p. 328 p.776 1.336 gevallen van verkrachting: Tanaka, Hidden Horrors, p. 103 Voor Japanse kolonisten in Mantsjoerije, zie Collingham, The Taste of War, p. 62 p.777 `Van toen af’: geciteerd Tanaka, Hidden Horrors, p. 102 Kolom van het Rode Leger in Chahar: Yang Kuisong, `Nationalistische en communistische guerrillaoorlogvoering in Noord-China’, in Peattie, Drea en van de Ven, The Battle for China, p. 32 p.778 ‘diep, onherroepelijk overtuigd’: Smedley, China Fights Back, p. 116 Voor de race om Hong Kong te veroveren, zie Snow, The Fall of Hong Kong, pp. 23162 p.779 `What’s a Jeep?’: Wasserstein, Secret War in Shanghai, p. 266 p.780 `wijdverspreide praktijk van kannibalisme’: Tanaka, Hidden Horrors, p. 126 p.781 ‘om de taken te combineren’: Beria aan Stalin, 22.6.45, GARF 9401/2/97, pp. 810 ‘stierf als gevolg van de interactie’: Snyder, Bloodlands, p. 381