214 Heraclitus ca 540 v Chr – 480 v Chr

Heraclitus was een presocratische filosoof uit Efeze, Ionië.  Oorlog en conflict tussen tegengestelden zijn de eeuwige conditie van het universum. Alles bevindt zich in een toestand van flux, van verandering, en oorlog en conflict tussen tegengestelden zijn de eeuwige conditie van het universum.  Dat claimde Heraclitus, die zijn medeburgers van Ephesus veroordeelde als zo humorloos dat ze zichzelf zouden moeten ophangen en de stad zouden moeten laten besturen door de kinderen.

Heraclitus was een antagonist van het zuiverste water, hij bespotte Homerus en stelde dat hij weggejaagd en gegeseld had moeten worden en hij ging tekeer tegen de ideeën en intellectuele integriteit van zowel Pythagoras als Xenophanes en vele anderen. Heraclitus wilde de structuur van het universum doorgronden en meende dat aarde, vuur en water de drie belangrijkste elementen van de natuur waren. Vuur was daarbij het primaire element, dat de andere twee beheerste en modificeerde.  Analoog aan het oosterse concept van yin en yang geloofde Heraclitus dat de dynamiek van tegengestelden de drijvende kracht en de eeuwige conditie van het universum is.

“De mens begrijpt niet dat wat verschilt ook met zichzelf in overeenstemming is, er is een harmonie, als bij de boog en de lier. God is dag en nacht, winter en zomer, oorlog en vrede, verzadiging en honger”

Strijd en tegenstelling zijn zowel noodzakelijk als goed. Het concept van universele spanning zorgt ervoor dat, ook al zijn er wisselende perioden waarin de een domineert over het tegengestelde, de een de ander nooit volkomen kan wegvagen. Alles is in een staat van beweging. Onveranderlijkheid bestaat niet in het universum, alleen de permanente conditie van verandering als gevolg van de transformaties van vuur. Het universum was altijd, is nu en zal altijd zijn, een eeuwig durend vuur. Heraclitus koos er, anders dan de opkomende rationalistische filosofen van zijn tijd, voor om de redeneringen achter zijn denken niet tot in de details uit te leggen. De fragmenten van zijn werk die bewaard zijn gebleven zijn zo obscuur, dat zelfs de filosofen die in zijn voetsporen traden, voornamelijk de stoïcijnen, hem ‘de duistere’ noemden. Zijn werken zijn in een aforistische, profetische stijl geschreven. Heraclitus is zonder twijfel een mysticus, er zijn duidelijke overeenkomsten tussen zijn werk en het klassieke Chinese werk de Tao Te Tjing, dat rond dezelfde tijd geschreven zou zijn door Lao Tzu Nude Meester. Of Heraclitus ooit in contact is geweest met de oosterse traditie of vice versa valt niet meer te achterhalen.  De opvattingen van Heraclitus over de werkelijkheid als een proces, een eeuwigdurende verandering, staan bijna diametraal tegenover de latere ontwikkeling van de metafysica die met Aristoteles begon. Er volgden tweeduizend jaar metafysische speculaties over de aard van substanties en de eigenschappen die ze kunnen of moeten hebben of daadwerkelijk bezitten. Pas in de moderne tijd wordt de metafysica in het werk van Bergson en Whitehead weer gezien als de studie van processen in plaats van substanties.