500 1600 – 1820 De verlichting

Een klassieke definitie van de verlichting wordt gegeven door Emmanuel Kant: “Verlichting is de bevrijding van de mens uit zijn aan zichzelf verschuldigde onmondigheid. Onmondigheid is het onvermogen het verstand te gebruiken zonder de leiding van een ander.”

Hier wordt dus de rede gebruikt als een autonoom vermogen van het denkende individu. Deze nieuwe fundering van het denken wordt door twee richtingen verder uitgewerkt:

• Het rationalisme (met name in Frankrijk en Duitsland). Door de zuivere principes van het denken is de ombouw van de werkelijkheid mogelijk. De logische structuur van de wereld maakt het mogelijk haar deductief te begrijpen. Een voorbeeld is de methode van de wiskunde waarbij alles uit enkele, zekere axioma’s wordt afgeleid. De werkelijkheid bestaat uit 1  (Spinoza) of 2 (Descartes) of vele (Leibniz) substanties.
• Het empirisme (eerst in groot Brittannië, maar later ook in Frankrijk). Het empirisme wordt ook wel als materialisme aangeduid. De grondslag van kennis is (zintuiglijke) ervaring. Werkelijk zijn alleen de bijzondere voorwerpen en fenomenen. Een juist gebruik van de rede kan deze ordenen en er inductieve conclusies uit trekken.

De scepsis ten aanzien van traditie en autoriteit leidt tot een kritische houding tegenover de religie: Het onderzoek door de rede tracht het bijgeloof op te sporen en door een rationele vroomheid te vervangen. Wat de Verlichtingsfilosoof na aan het hart ligt is tolerantie bij de religieuze gemeenschappen. Een typisch verschijnsel is het deïsme: God heeft de wereld perfect geschapen, en grijpt daarna niet meer in.  Het gebruik van wiskunde en onderzoekmethoden leidt tot een doorbraak in de natuurwetenschap. Het belangrijkste voorbeeld is Newton: Zijn mechanica (1687) is een omvattende kwantitatieve verklaring van de natuur, die strikt causaal en zonder onnodige hypothesen functioneert. In die periode wordt er een veelheid van wetenschappelijke ontdekkingen gedaan. De vooruitgang in de beheersing van de natuur fundeert in de Verlichting een vooruitgangsgeloof.  Maatschappelijk is dit tijdperk bepaald door de opkomst van de burgerij, gesteund door wetenschappelijke ontwikkelingen. Dit proces wordt begeleid door het liberalisme: als theorie van de economie eist het vrijheid van beroep en handel. Het devies van het liberalisme luidt: `Laissez faire, laissez passer.’ (Laat begaan, laat passeren.) Bovendien worden de rechten van het individu tegenover de staat en de medeburgers wijsgerig gefundeerd.  In Engeland ontstaan belangrijke wetsteksten, die deze vrijheid garanderen: bijv. het ‘Habeas-corpus’ (1679) en de ‘Declaration of Rights’ (1689). Belangrijke resultaten in de rechtsfilosofie zijn nieuwe formuleringen van het natuurrecht en de mensenrechten, bijv. `Virginia Bill of Rights’ (VS 1776):  “Alle mensen zijn van nature vrij… en bezitten… aangeboren rechten, namelijk het recht op leven en vrijheid, bovendien de mogelijkheid eigendom te verwerven en te behouden evenals geluk en zekerheid na te streven en te bereiken.” Voor de organisatie van de staat had het Verlichtingsdenken ingrijpende gevolgen. De filosofie formuleert belangrijke principes:

• contracttheorie: de bestuursmacht is als een verdrag tussen volk en regering te beschouwen;
• volkssoevereiniteit: het staatsgezag berust bij het volk;
• scheiding der machten: om machtsmisbruik uit te sluiten, client het gezag in verscheidene (tegengestelde) controlerende organen verdeeld te zijn. De klassieke verwoording van deze eis is te vinden bij Locke en MONTESQUIEU;
• de eis van een democratische deelname van allen aan de macht.

De realisering geschiedt op verschillende manieren. In Engeland wint de constitutionele monarchie veld (koninkrijk met democratische rechten, die door een soort grondwetsteksten gegarandeerd zijn). Op het continent ontstaat een ‘verlicht absolutisme’ volgens het principe: ‘Niets door het volk, alles voor het volk.’ In Frankrijk tracht de revolutie van 1789 de nieuwe ideeën over de staat en het recht van zijn burgers te verwerkelijken.