300 500 – 1500 : De middeleeuwen
Kenmerkend voor deze periode is de nauwe band tussen de filosofie en het christendom.
De kernbegrippen zijn hier geloven en weten.
Globaal valt deze periode te onderscheiden in:
- Vroeg scholastiek 1000 – 1200
- Hoog scholastiek 1200 – 1400
- Laat scholastiek 1400 – 1500
De Europese middeleeuwse filosofie is gekenmerkt door een nauwe band tussen christendom en filosofie. De middeleeuwse filosofie is een christelijke filosofie, zowel in haar intentie als in haar vertegenwoordigers, die vrijwel allemaal clerici zijn. Het fundamentele thema is dan ook de verhouding tussen geloven en weten. Dit betekent echter niet dat het denken dogmatisch wordt. De onderlinge strijd van de filosofische richtingen en de veroordelingen van stellingen door de kerkelijke autoriteiten tonen aan dat het denken zich wel degelijk in zelfstandige en uiteenlopende banen beweegt.
De eerste periode situeert zich nog gedeeltelijk in de Oudheid: de patristiek (ca. 2e tot 7e eeuw) wordt gekenmerkt door de inspanningen van de kerkvaders (patres), om de christelijke leer met behulp van de antieke filosofen uit te werken en te versterken, en haar tegen het heidendom en de gnogis te verdedigen. De belangrijkste en invloedrijkste vertegenwoordiger van de christelijke filosofie in de oudheid is AURELIUS AUGUSTINUS (Sint-Augustinus); door het neoplatonisme beïnvloed is zijn werk een van de hoofdbronnen van het middeleeuwse denken.
Na de Oudheid (de symbolische datum is de sluiting van de Platoonse Academie in het jaar 529 door keizer Justinianus) wordt de overlevering gedurende enkele eeuwen hoofdzakelijk in de kloosters bewaard en doorgegeven. Desondanks verliest het filosofische denken aan zelfstandigheid.
De periode die vanaf de 9-de eeuw begint, wordt in het algemeen de scholastiek genoemd. Met het begrip scholastiek (schola = school) worden zij die zich op schoolse wijze met wetenschap bezighouden, bedoeld, in het bijzonder de leraren die aan de sinds KAREL DE GROTE gestichte dom- en hofscholen en later aan de universiteiten werken.
Met scholastiek wordt echter vooral de methode bedoeld: vragen worden rationeel op hun pro en contra getoetst en tot oplossing gebracht. Karakteristiek voor de scholastiek is de terugkeer naar oude teksten, de kritische analyse en de overlevering van de traditie.
De universiteiten, die vanaf de 12-de eeuw worden gesticht, groeien uit tot centra van het geestelijk leven.
Er wordt onderwezen aan 4 faculteiten:
- filosofie (astronomie, muziek, grammatica, geometrie, retorica, dialectiek en de aritmetica)
- theologie
- rechtswetenschap
- medicijnen
In de disputaties, die aan de universiteiten plaats vinden, volgt men het strenge schema van de scholastische methode. Uiteindelijk leidde dit tot een formele verstarring, die in de renaissance heftig bekritiseerd zou worden.
De antieke bronnen waaruit de scholastiek put zijn met name: AUGUSTINUS; de neoplatoonse traditie (waaronder de overgeleverde werken van een onbekende auteur die zich DIONYSUS DE AREOPAGIET noemt); BOETHIUS, die de aristotelische logica overlevert; later de verzamelde werken van ARISTOTELES.
- Men onderscheidt de volgende perioden: in de vroeg scholastiek (11e en 12e eeuw) wordt de scholastieke methode verdiept.
- De universalia strijd ontbrandt, en hij zal ook in de volgende eeuwen steeds opnieuw oplaaien. Het gaat om de vraag of universele bepalingen (geslachtsbegrippen of genera en soortbegrippen of species, bijvoorbeeld mens) een van het denken onafhankelijke realiteit hebben dan wel slechts in het denken bestaan.
- Voor de verdere ontwikkeling van de filosofie is de invloed van de Arabische wereld van groot belang.
- In de jaren 800-1200 bewaart de islamitische cultuur de overlevering van de Griekse filosofie en wetenschap. De werken van de Grieken bereiken het Westen in Arabische vertaling. Op deze wijze verwierven de christelijke Middeleeuwen toegang tot een veel groter aantal geschriften clan voorheen, onder meer de werken van Aristoteles.
- De nieuwe Aristoteles-receptie bepaalt het beeld van de hoog scholastiek (ca. 12e en 13e eeuw). Geen denker kan zonder een grondige kennis van Aristoteles. Hierbij staan de franciscanen, op Augustinus georiënteerd, en de aristotelische richting van de dominicanen tegenover elkaar. Thomas van Aquino heeft de meer radicale poging ondernomen om op systematische wijze het aristotelisme en de christelijke filosofie te verbieden. De onverenigbaarheid van enkele aristotelische leerstellingen met het christelijke dogma leidde van kerkelijke zijde tot het verbieden, voor bepaalde periodes, van bepaalde werken van Aristoteles, en tot de veroordeling van een reeks filosofische thesen.
- Met Meester Eckhardt komt de traditie van de middeleeuwse mystiek tot een hoogtepunt: de geestelijke weg tot innerlijke aanschouwing en vereniging met het goddelijke staat bier centraal. Andere vertegenwoordigers zijn Heinrich Suso, Johannes Tauler en Jean Gerson.
- In de laat-scholastiek (14-de eeuw) heeft vooral Willem van Ockham de kritiek van de metafysische systemen van de oude scholen ingeluid.
- De nieuwe weg, ook nominalisme genoemd, gaat samen met het opbloeien van de natuurwetenschappen (Nicolaas van Oresme, John Buredan).