565 1712-1778 Rousseau

BRONNEN:

• nl.wikipedia.org/wiki/Jean-Jacques_Rousseau
• Boek: 100 essentiële denkers – Philip Stokes – 2002 – ISBN 9059470230 bladzijde 91

Jean-Jacques Rousseau was een baanbrekend filosoof (empirist) en schrijver. Hij heeft een diepgaande invloed uitgeoefend op de literatuur, pedagogiek en politiek. Rousseau groeide uit tot de leidende Franse filosoof van de Verlichting en de vader van de romantische beweging in de continentale filosofie.

"De mens wordt vrij geboren, maar overal leeft hij geketend".

Met deze beroemde zin opent Rousseau zijn Le contrat social. Dit werk wordt vaak verkeerd geïnterpreteerd als een blauwdruk voor totalitarisme, maar het benadrukt juist het verband tussen vrijheid en wet en vrijheid en rechtvaardigheid. De heerser, onderstreept Rousseau, is de vertegenwoordiger van het volk en niet de meester ervan, maar zijn doctrine van een abstracte algemene wil lijkt een vrijbrief voor de tirannie van de meerderheid over minderheden.

Rousseau waardeert weliswaar het democratische proces, maar hij combineert dat met een plicht voor elke burger van een samenleving om te gehoorzamen aan wat het hogere belang van de staat is, waar-mee hij dus het idee van individuele rechten ondermijnt. Rousseau benadrukt dan ook dat het idee van individuele rechten expliciet moet worden opgegeven. De algemene wil, zo zegt Rousseau, is de wil van allen gericht op de eigen gemeenschappelijke belangen en staat in tegenstelling tot “de wil van allen“, die niets anders is dan de optelsom van elke individuele, egoïstische wil. leder van ons plaatst zijn persoon en al zijn macht beschikbaar aan het opperbevel van de algemene wil en, in onze collectieve hoedanigheid, ontvangen we ieder lid als een ondeelbaar deel van het geheel: De algemene wil lijkt echter een kracht te genereren die groter is dan de som der delen.

Rousseau lijkt te suggereren dat de algemene wil de vorm krijgt van een persoonlijke wil die boven de leden van de samenleving staat die de wil macht geven. Het volk heeft de plicht te gehoorzamen, een bewering die wel geïnterpreteerd is als de instemming van Rousseau met het totalitarisme.

• Wat in deze interpretatie wordt vergeten, is ten eerste dat Rousseau benadrukt dat de directe democratie die hij bepleit alleen haalbaar is in kleine stadstaten; de Griekse stadstaten uit de oudheid, die Rousseau als model voor ogen stonden, beoefenden die vorm van democratie inderdaad soms.
• Ten tweede, en hier komt het belang van de kleine stadstaat kijken, in zoverre de soeverein wetgeving in naam van de algemene wil aan de gemeenschap kan opleggen, is de soeverein niets meer dan de gemeenschap zelf in haar wetgevende en collectieve capaciteit. In de optiek van Rousseau kan er geen disharmonie bestaan tussen de belangen van de soeverein en de belangen van het volk, omdat de eerste per definitie uit de tweede bestaat. Er bestaan echter ernstige spanningen in Rousseaus concept van een sociaal contract. Rousseau is realist genoeg om te beseffen dat er momenten zijn waarop de wil van een individu tegen de algemene wil ingaat. In die gevallen is er geen compromis, het individu moet gedwongen worden mee te gaan met de algemene wil, in de poëtische, maar enigszins verontrustende woorden van Rousseau: Dat betekent niets minder dan dat hij gedwongen moet worden vrij te zijn.