747a De betekenis van het woord spel.

In antwoord op het logisch perfectionisme introduceert Wittgenstein zijn beroemde voorbeeld van het begrip spel. Hoe moeten we het woord `spel’ aan iemand uitleggen die de betekenis ervan niet kent?

Een natuurlijk antwoord zou zijn: ‘Tennis, voetbal, kaarten, en dergelijke zijn spelen.’ Socrates zou nu kunnen tegenwerpen dat dit geen definitie is maar een rijtje voorbeelden. Een definitie moet toch aangeven wat al die voorbeelden gemeen hebben, wat hun essentie is? Maar het probleem is dat we die essentie, die gemeenschappelijke kern, nooit kunnen vinden. Probeer maar eens zo’n logisch perfecte definitie te geven. Stel bijvoorbeeld dat we zouden zeggen: ‘Een spel is iets dat men voor zijn plezier doet.’ Sommige mensen vinden het echter leuk om te wandelen, maar wandelen is geen spel. Of: ‘Een spel doe je met iemand.’ Tegenvoorbeeld: patience. Of: ‘Een spel is een activiteit volgens bepaalde regels.’ Maar van kinderen die een bal doelloos in de lucht gooien zeggen we ook dat ze spelen. (Het gaat hier om het woord play “a play”; “to play”) dat niet het Nederlandse verschil tussen `spel’ en `spelen’ bevat.) Omgekeerd geldt dat kinderen bepaalde regels in acht nemen als ze leren schrijven, maar dat noemen we geen spel. Kortom, alle voorstellen voor een logisch perfecte definitie stemmen slechts ten dele overeen met het normale spraakgebruik en doen geen recht aan het rekbare gebruik van een term als `spel’.

Tegenover de filosofische en wetenschappelijke traditie die alleen exacte definities accepteert, beklemtoont Wittgenstein juist de verscheidenheid van manieren waarop een woord gebruikt wordt. Als vervolgens blijkt dat een uitleg in termen van voorbeelden voldoende is om een woord als “spel” correct toe te passen, wordt duidelijk dat dit een ander, niet een inferieur type uitleg is. Hebben spelen dan geen enkel kenmerk met elkaar gemeen?

Wittgenstein zegt dat ze hetzelfde gemeen hebben wat leden van een familie gemeen hebben: familietrekjes als een oogopslag, een manier van lopen, een spitse neus of een manier van praten. Twee leden van een familie kunnen bepaalde eigenschappen met elkaar gemeen hebben zonder dat er een enkele eigenschap is die ze allemaal delen. En zelfs als alle familieleden dezelfde spitse neus hebben, hoeft dit niet de ene eigenschap te zijn die de essentie van de familiegelijkenis uitmaakt. Analoog hieraan is het woord “spel” op te vatten als een familiegelijkenis – begrip. Spelen zijn door tussenliggende schakels met elkaar verbonden, zodat twee verwante spelen gemeenschappelijke kenmerken kunnen bezitten, maar minder verwante spelen helemaal niets gemeen hoeven hebben. Toch blijven we ze “spelen” noemen.

Wittgenstein’s nadruk op familiegelijkenis – begrippen heeft verschillende gevolgen. Aangezien er perfect bruikbare begrippen zijn die toch niet scherp definieerbaar zijn, maken definities niet het wezen uit van begripsverklaring. Het traceren van overeenkomsten en verschillen tussen begrippen kan in bepaalde gevallen precies de vorm zijn die het onderzoek aanneemt. Dat hoeft geenszins het einde van ieder systematisch onderzoek te betekenen. Taxonomische systemen in de biologie vertonen bijvoorbeeld vaak familiegelijkenissen. Voor het analyseren van historische perioden (Verlichting, Renaissance), filosofische stromingen of stijlen van schilderkunst lijken familiegelijkenissen eveneens relevant.